अक्षरारम्भ र बाल मनोविज्ञान : सिकाइको पहिलो पाइला कसरी सकारात्मक बनाउने ?

के तपाईँले कहिल्यै सोच्नुभएको छ, अक्षरारम्भको अनुभवले तपाईँका बालबालिकाको शिक्षाप्रतिको धारणा र भावनात्मक स्वास्थ्यलाई कस्तो प्रभाव पारिरहेको छ?

बुटवलकी रुपा तीन वर्षकी छोरी नेहालाई अक्षर लेखाउन सरस्वती मन्दिर लैजाँदैछिन्। उनी भन्छिन्, ‘बिहान मन्दिरमा लगेर अक्षर लेखाउँछु अनि दिउँसो आएर विद्यालयमा भर्ना गराउँछु।’ सरस्वती पूजाकै दिन विद्याकी देवी सरस्वतीको पूजा गरेर पढाइ सुरु गरे ज्ञान र पढाइ राम्रो हुने उनको विश्वास छ।

अब कुरा गरौँ अक्षरारम्भको ।

बालबालिकाको जीवनको पहिलो अक्षर लेख्ने दिन, जसलाई हामी अक्षरारम्भको रूपमा चिन्छौँ, यो केबल एक परम्परा होइन, यो उनीहरूको शिक्षाको आधारशिला हो। यो दिनले बालबालिकाको मनमा सिकाइप्रतिको पहिलो छाप छोड्छ, जुन सकारात्मक र प्रेरणादायक हुन अत्यन्तै आवश्यक छ।

तर, के हामीले कहिल्यै सोचेका छौँ-यो परम्पराले उनीहरूको मानसिक र भावनात्मक स्वास्थ्यमा कस्तो प्रभाव पार्छ? के हामीले बालबालिकालाई सिकाइको उत्सव मनाउन प्रेरित गरिरहेका छौँ वा उनीहरूलाई अनावश्यक दबाबको अनुभव गराइरहेका छौँ? अभिभावकको सचेतताले मात्र यो दिनलाई साँच्चै अर्थपूर्ण बनाउन सक्छ ।

आउनुहोस, अक्षरारम्भको मनोवैज्ञानिक पाटो र यसले गर्दा बालबालिकामा पर्ने प्रभावका बारेमा बुझौँ।

१. एरिक्सनको मनो-सामाजिक विकास सिद्धान्त

• मुख्य धारणा : एरिक्सनको मनो-सामाजिक विकास सिद्धान्त अनुसार प्रारम्भिक बाल्यावस्थामा बालबालिकाले नयाँ सीपहरू अन्वेषण गर्न खोज्छन्। सकारात्मक सुदृढीकरणले उनीहरुमा आत्मविश्वास र पहल गर्ने भावलाई प्रोत्साहन गर्दछ, भने आलोचनाले लज्जा वा अपराधबोध उत्पन्न गराउँछ।

• अक्षरारम्भसँग सम्बन्ध : समारोहले बालबालिकालाई समर्थनयुक्त वातावरणमा सिकाइ सुरु गर्न प्रोत्साहित गर्छ। सकारात्मक प्रतिक्रिया दिनाले आत्मविश्वास र पहललाई बढावा दिन्छ।

२. बान्डुराको सामाजिक सिकाइ सिद्धान्त

• मुख्य धारणा : बालबालिकाले व्यवहार, दृष्टिकोण, र सीपहरू वयस्कहरूलाई अवलोकन र अनुकरण गरेर सिक्छन्।
• अक्षरारम्भसँग सम्बन्ध : बालबालिकाले अक्षरारम्भमा वयस्क र सहकर्मीहरूलाई अनुष्ठान र सिकाइ गतिविधिमा सहभागी भएको देख्छन् र सोही अनुसार तिनीहरूलाई अनुकरण गर्न खोज्छन र भाग लिन प्रेरित हुन्छन। उत्साही र समर्थन गर्ने व्यक्तिहरूको उपस्थितिले शिक्षाप्रति सकारात्मक दृष्टिकोण विकास गर्न सहयोग पुर्‍याउँछ।

३.पियाजेको संज्ञानात्मक विकास सिद्धान्त

• मुख्य धारणा : यस चरणमा, बालबालिकाले प्रतीकात्मक सोच विकास गर्छन् र खेल र अनुकरणबाट संसार बुझ्न सुरु गर्छन्।
• अक्षरारम्भसँग सम्बन्ध : समारोहमा प्रयोग गरिएका प्रतीकहरू (अक्षरहरू) बालबालिकाको संज्ञानात्मक विकाससँग मेल खान्छ। समारोहको रमाइलो र अन्तरक्रियात्मक प्रकृतिले सिकाइलाई रोचक र अर्थपूर्ण बनाउँछ।

यी सिद्धान्तहरूले बालबालिकाको संज्ञानात्मक र भावनात्मक विकासका लागि सहयोगी र सामाजिक रूपमा समृद्ध वातावरणको महत्त्वलाई स्पष्ट रूपमा देखाउँछन्। अक्षरारम्भ समारोहले बालबालिकाको मानसिक र भावनात्मक स्वास्थ्यमा सकारात्मक प्रभाव पार्न आवश्यक छ।

यसका लागि हामी अभिभावक, शिक्षक वा विद्यालय सञ्चालकहरूले गर्नैपर्ने सात र गर्नै नहुने सात कुराहरूको मार्गदर्शन तल दिइएको छ:

गर्नैपर्ने सात कुराहरू

१. सकारात्मक वातावरण सिर्जना गर्नुहोस्

वातावरणलाई सहयोगी, रमाइलो र दबाबमुक्त बनाउनुहोस्। सिकाइको पहिलो अनुभव सकारात्मक हुनुले बालबालिकाको शिक्षाप्रतिको दृष्टिकोणलाई प्रभाव पार्छ।

२. प्रोत्साहनमा ध्यान दिनुहोस्

नतिजा भन्दा प्रयासको प्रशंसा गर्नुहोस्। साना सफलताहरूमा पनि आफू समावेस भएर आत्मविश्वास र उपलब्धिको भावना विकास गर्नुहोस्।

३. धैर्‍य र कोमलता अपनाउनुहोस्

बालबालिकालाई आफ्नै गतिमा सिक्न दिनुहोस्। हतार गर्ने वा कडारूपमा सच्याउने प्रयास नगर्नुहोस्, यसले चिन्ता र अत्यास उत्पन्न गर्नसक्छ।

४. अक्षरारम्भ समारोह छोटो र बालमैत्री राख्नुहोस्

समारोहको सांस्कृतिक र शैक्षिक महत्त्वलाई बालमैत्री भाषामा सरल तरिकाले व्याख्या गर्नुहोस्, जसले बालबालिकालाई संलग्न र महत्त्वपूर्ण महसुस गराउँछ। बालबालिकाको ध्यानाकर्षण कायम राख्न कार्यक्रमलाई छोटो र आकर्षक बनाउनुहोस्। थकान वा दिक्क हुन नदिनुहोस्।

५.खेलप्रवृत्तिको समावेश गर्नुहोस्

रङ्गीन चक, बोर्ड वा बालुवाजस्ता सिर्जनात्मक उपकरणहरू प्रयोग गरी सिकाइ रमाइलो बनाउनुहोस्। यसले औपचारिक सिकाइको डर कम गर्न सक्छ र सिकाई मनोरञ्जनात्मक बनाउछ।

६. बालबालिकालाई अर्थपूर्ण रूपमा संलग्न गराउनुहोस्

समारोहको अनुष्ठान र गतिविधिहरूमा बालबालिकालाई सहभागी गराउनुहोस्, जसले सिकाइप्रतिको उत्साह बढाउँछ, यसले उनीहरुलाई सिकाइ प्रतिको स्वामित्व विकास गर्दछ।

७. सकारात्मक व्यवहारको नमुना प्रस्तुत गर्नुहोस्

सिकाइप्रति उत्साह र सम्मान देखाउनुहोस्। बालबालिकाले प्रायः वयस्कहरूको व्यवहार र दृष्टिकोणलाई अनुकरण गर्छन्।

गर्नै नहुने सात कुराहरू

१. पूर्णतामा जोड नदिनुहोस्

समारोहमा बालबालिकासँग पूर्ण लेखन वा बुझाइको अपेक्षा नगर्नुहोस्। अनुभवलाई महत्त्व दिनुहोस्, नतिजालाई होइन।

२. तुलना नगर्नुहोस्

बालबालिकाको प्रदर्शनलाई अरूसँग तुलना नगर्नुहोस्। यसले आत्मसम्मानमा कमी वा अपर्याप्तताको भावना उत्पन्न गर्न सक्छ।

३. धेरै जटिलता सिर्जना नगर्नुहोस्

धेरै व्यक्तिहरूलाई सहभागी गराउने वा जटिल अनुष्ठान राख्ने प्रयास नगर्नुहोस्, जसले बालबालिकालाई भ्रमित वा अति उत्तेजित बनाउन सक्छ।

४. दबाब नदिनुहोस्

बालबालिकालाई आफ्नो विकासात्मक क्षमताभन्दा पर प्रदर्शन गर्न दबाब नदिनुहोस्। यसले सिकाइसँग डरको भावना सिर्जना गर्न सक्छ।

५. नकारात्मक प्रतिक्रिया दिनुहुन्न

समारोहको क्रममा गल्तीको आलोचना वा औंल्याउन नदिनुहोस्। यसले सिकाइप्रति नकारात्मक छाप छोड्न सक्छ।

६. डरलाई प्रेरकका रूपमा प्रयोग नगर्नुहोस्

धम्की वा डर आधारित अभिव्यक्ति (जस्तै-:यो राम्रोसँग नगरेमा स्कूलमा असफल हुनेछौ) प्रयोग नगर्नुहोस्।

७.भावनात्मक संकेतहरूलाई बेवास्ता नगर्नुहोस्

असहजता, चिन्ता, वा दिक्कताको संकेतहरूलाई ध्यान दिनुहोस् र माया र बुझाइका साथ सम्बोधन गर्नुहोस्।

निष्कर्ष

बालबालिकाको मनोवैज्ञानिक र भावनात्मक आवश्यकतालाई ध्यानमा राख्दै अक्षरारम्भ समारोहलाई सकारात्मक, रमाइलो, र दबाबमुक्त बनाउनुपर्छ। यसले उनीहरूको सिकाइप्रतिको दृष्टिकोणलाई दीर्घकालीन रूपमा प्रभाव पार्छ। अक्षरारम्भको दिन भनेको बालबालिकाको सिकाइप्रतिको दृष्टिकोणको थालनी हो। यो यात्रा हामी सबै मिलेर सकारात्मक र प्रेरणादायक बनाऔं।