२८ भदौ, काठमाडौं । हालैको एक अपरान्ह पोखरा हेम्जास्थित तिब्बती शरणार्थीको टासी पाल्के शिविर पुग्दा युवक सोनाम लामा पर्यटकको पर्खाइमा थिए । उनको रोजाइमा तेस्रो मुलुकका भन्दा चिनियाँ पर्यटक थिए ।
‘चिनियाँ पर्यटक आएनन् भने त हाम्रो व्यापार नै चल्दैन,’ उनले भने, ‘हस्तकलाका सामग्रीमा चिनियाँहरु लोभिन्छन् र जति भन्यो त्यतिमा किन्छन् ।’
सबैजसो तिब्बती शरणार्थी शिविर पर्यटकीय आकर्षणका केन्द्र बनेका छन् । पर्यटक जाने, घुम्ने र उनीहरूको संस्कृति बुझ्ने गर्छन् । पछिल्लो समय शिविरहरूमा चिनियाँ पर्यटकको संख्या बढ्दो क्रममा छ । त्यसरी आउने चिनियाँ नागरिकको उद्देश्य शिविरका गतिविधि थाहा पाउनु पनि रहने शंका भने कायमै देखिन्छ ।
‘नेपालमा जहाँ-जहाँ तिब्बती शरणार्थी बसेका छन्, त्यहाँ चीनको प्रभुत्व बढ्न थालेको छ,’ पोखरा लेकसाइडका एक नेपाली व्यवसायी भन्छन्, ‘पोखरा पनि त्यसबाट अछुतो छैन । पोखरामा चिनियाँ पर्यटक बढ्नुको मुख्य उद्देश्य तिब्बती शरणार्थीहरूको निगरानी गर्नु हुन सक्छ ।’
एक समय थियो, तिब्बतीहरु चीनको नाम पनि सुन्न मान्दैनथे । अहिले समय फेरिएको छ, चिनियाँ पर्यटक आए मात्र हस्तकलाका सामग्री बिक्री हुने ठान्न थालेका छन्, तिब्बती शरणार्थी ।
तिब्बती शरणार्थी र नेपाली पर्यटनको सम्बन्ध अन्योन्याश्रति छ । तिब्बती शरणार्थी आफैंमा पर्यटनको एउटा ‘प्रोडक्ट’ मानिन्छन् ।
संसारको छानो उपमा पाएको तिब्बत पुग्न लालायित हुने पर्यटक पश्चिमा मुलुकका बढी हुन्छन्, जसका लागि अझै सहज पहुँचमा छैन, तिब्बत ।
आर्थिक विकासको द्रुततर गतिसँगै चिनियाँ नागरिकको उपार्जनको स्रोत पनि बढ्दो क्रममा छ । एक समय थियो, चिनियाँहरु वैज्ञानिक प्रविधि सिक्न संसारभर पुग्थे । तिनै नागरिकले भित्र्याएको प्रविधिमा टेकेर विकासको फड्को मार्न सफल भयो, चीन । अहिले समय आएको छ, चिनियाँ नागरिक पर्यटकका रुपमा संसारभर फैलिन थालेका छन् ।
त्यही लहरको लाभ नेपालमा रहेका तिब्बती शरणार्थीले पनि प्राप्त गर्न थालेका हुन् । चीनमा कम्युनिस्ट पार्टीको शासन शुरु भएपछि आफ्नो संस्कृतिमाथि धावा बोलिएको ठानेका तिब्बतका बासिन्दा आफ्ना धर्मगुरु दलाई लामाको पदचिन्ह पछ्याउँदै भागेर दक्षिणी छिमेकी नेपाल हुँदै भारततिर पसे ।
तीमध्ये केही नेपालमा बसे । र, शरणार्थीको दर्जा पाए ।
चिनियाँहरु देशाटनमा निस्किन शुरु गर्नु अघिसम्म तिब्बती शरणार्थीहरुले बिक्री गर्ने हस्तकलाका सामग्रीले खासै भाउ पाएका थिएनन् । नेपालमा फल्ने बोधिचित्तका दानाको त मूल्य नै थिएन ।
‘बोधिचित्तको मालाको मूल्य चिनियाँहरूले कहाँबाट कहाँ पुर्याइदिए,’ ती नेपाली व्यवसायी भन्छन्, ‘अहिले तिब्बती क्याम्पमा बोधिचित्तको माला लिएर शरणार्थीहरू चिनियाँ पर्यटक कुरेर बस्न थालेका छन् । शरणार्थीका लागि चिनियाँ पर्यटक युरोपेली र अमेरिकीभन्दा महत्वपूर्ण भइसके ।’
उनको बुझाइमा चिनियाँ पर्यटकको शरणार्थी शिविर घुमघामको एक मात्र उद्देश्य उनीहरुको सहारा चीन नै भएको बुझाउनु हो । भन्छन्, ‘तिब्बतीहरूका लागि चिनियाँ पर्यटक नै महत्वपूर्ण हुन् भनेर बुझाउन खोजिरहेजस्तो लाग्छ ।’
हस्तकलाका सामानमा ८० प्रतिशत नेपाली कच्चापदार्थ प्रयोग हुन्छ । त्यसबाहेक भारतबाट ल्याउनु पर्छ । नेपालमा काटिने राँगा, भैंसीको हड्डी भारत जान्छ । र, भारतमा हस्तकलाको कच्चापदार्थ बनेर फेरि नेपाल आउँछ । त्यही हड्डीबाट माला, नेक्लेसलगायत सामान बनाइन्छ ।
काठमाडौं, पोखरासहित देशभरका शिविरमा बस्ने तिब्बती शरणार्थीको आम्दानीको मुख्य स्रोत क्युरियो सामानको व्यापार हो । शिविरभित्र आफैं उत्पादन गर्छन्, आसपासका तिब्बतीकै पसलमा ल्याएर बिक्री गर्छन् । र, तिनै पसलहरुबाट स्वदेशी/विदेशी पर्यटकले खरिद गर्छन् ।
काठमाडौंमा बौद्ध, स्वयम्भुलगायत क्षेत्र तथा पोखराको लेकसाइडका पसलहरुले उनीहरुका सामान खरिद गरेर पर्यटकलाई बिक्री गर्छन् ।
शरणार्थी नेता सोनाम साङ्पोका अनुसार देशभरका तिब्बतीका लागि आम्दानीको मुख्य स्रोत विदेशी पर्यटक नै हुन् । उनी भन्छन्, ‘स-साना हस्तकलाका सामग्री बिक्री गरेर जीवन निर्वाह गरिरहेका छन् ।’
पर्यटकीय सिजनमा शिविरका ५० प्रतिशत मानिस पर्यटककै पछि लाग्छन् । पोखराका शिविरमा बस्ने शरणार्थीहरु घान्द्रुक, छोमरोङ, अन्नपूर्ण आधार शिविर, धम्पुसलगायत पर्यटकीय क्षेत्रमा छरिन्छन् । बाटो-बाटोमा कुरेर आफूले बनाएका हस्तकलाका सामान फिँजाउँछन् र पर्यटकलाई बिक्री गर्छन् ।
शिविरमा आउने चिनियाँ पर्यटकमध्ये सबैजसो बौद्ध धर्मावलम्बी रहेको शरणार्थी नेता साङ्पो बताउँछन् । कोही त गुम्बामा पुगेर पूजा पनि गर्छन् ।
यसअघि तिब्बती संस्कृतिको मिश्रित स्वरुप झल्किन्थ्यो, काठमाडौंका ठमेल र बौद्ध तथा पोखराको लेकसाइडलगायत क्षेत्रमा । अहिले ती सबैमा चिनियाँ व्यवसायीको बाक्लो उपस्थिति देखिन्छ । ती क्षेत्रमा धेरै चिनियाँ लगानीका होटेल खुलेका छन् ।
बौद्धनाथ क्षेत्र विकास समितिका अध्यक्ष सम्पूर्णकुमार लामाका अनुसार पहिले बौद्धआसपास ५० प्रतिशत पसल तिब्बतीकै थिए, अहिले पाँच प्रतिशतमा झरेका छन् । तर, शिविरभित्र गलैंचा बुन्ने क्रम फाट्टफुट्ट देखिन्छ । जावलाखेलको शिविरमा भने फ्याक्ट्री सञ्चालनमा छ । शिविरमा उत्पादित गलैंचा चीनतर्फ नै निर्यात हुन्छ ।
घरभाडामा भएको वृद्धि, हस्तकलाका सामग्री बनाउन नेवारी समुदायको सक्रियता, थाङ्कामा तामाङ समुदायको इच्छालगायत कारण तिब्बतीको व्यापार भने खस्कँदै गएको छ ।
पोखरामा होटेलहरूको चिनियाँलाइन नै छ, जहाँ रेस्टुराँ र होटेल करिब ६० वटा छन् । लेकसाइडका अर्का व्यवसायी भन्छन्, ‘क्रान्ति र आदर्शको कुरा गरिबीमा मात्र हुन्छ । तिब्बतीहरू अब धेरै इन्फ्लुएन्स भइसके ।’
यो पनि पढ्नुस्
