आयुर्वेदिक काइदाः यसरी शरीरको शुद्धिकरण गरौं

आँखा चिम्लेर सम्झनुहोस् त । तपाईंले आज के-के खानुभयो ? त्यो खाना खाना कहाँबाट आएको ? अहिलेसम्म तपाई कस्तो वातावरणमा बसिरहनुभएको छ ?

अपवादबाहेक हामीले आफ्नो घरबारीमा उब्जाउ गरेको अर्ग्यानिक खानेकुरा खाएका छैनौं । चामल, दाल, तरकारी, मरमसला, दुध, दही, चिनी, जुस, फलफूल सबैकुरा बजारबाट ल्याएका छौं । यी खानेकुरा व्यवसायिक रुपले उत्पादन गरिएका हुन्, जसका लागि रासयनिक मलखाददेखि किटनासक औषधीसम्म प्रयोग भएका छन् ।

हामी जहाँ उभिएका छौं, त्यहाँको वायु शुद्ध नहुन सक्छ । अझ शहरी क्षेत्रको हावापानी निकै दुषित छ ।

हामीलाई केही न केही शारीरिक समस्या पनि होला । त्यसैले केही औषधी सेवन गरिरहेका पनि हुनसक्छ ।

वास्तवमा यी सबै कुराले हाम्रो शरीरलाई विषाक्त बनाउँदै लगेको छ । जब शरीरमा विषाक्त तत्व जम्मा हुन थाल्छ, हाम्रो अनुहारको चमक हराउँन थाल्छ । आँखाको ज्योति हराउन थाल्छ । छालामा समस्या देखापर्छ । कपाल र्झछ । निद्रा लाग्दैन । छटपटी हुन्छ । अपच हुन्छ । यावत् समस्याले ग्रस्त हुँदै जटिल रोगको शिकार बन्न पुग्छौं ।

यी संभावित जटिलताबाट उम्किएर स्वस्थ, निरोगी, तन्दुरुस्त, आकर्षक, उर्जावान् जीवन कसरी विताउने त ?

यसका लागि आवश्यक छ, शरीरको शुद्धिकरण ।

कसरी गर्ने शरीरको शुद्धिकरण ? यसका आयुर्वेदिक विधी छ, जो सरल र प्रभावकारी पनि छ ।

यो एक विशेष प्रकारको आहार शैली हो, जो हाम्रो शरीरमा संचित विषाक्त तत्वलाई बाहिर निकालेर शुद्ध गर्छ । यो सुपाच्य हुन्छ । यसको सेवनले हाम्रो पाचन यन्त्रलाई विश्राम मिल्छ । विजातीय तत्व र शरीरबाट त्यसलाई निष्कासन गर्नमा सक्रिय रहन्छ । खासमा यो आहार हाम्रो पुरा शरीरबाट विजातीय तत्वबाट मुक्त राख्नमा सहयोगी हुन्छ ।

शरीरबाट यी विषाक्त तत्वलाई मुक्त गर्न किन आवश्यक छ ?

किनभने हाम्रो वतावरणमा विभिन्न किसिमका विषाक्त पदार्थ उपस्थित छ । विभिन्न प्रकारको खानेकुराले पनि हाम्रो शरीरमा यस्ता विषाक्त तत्व उत्पन्न गर्छ । यसले गर्दा हामीले स्वस्थ्य जीवनचर्या अपनाउन सक्दैनौ र स्वास्थ्यका लागि अनुकुल भोजन गर्न पाउँदैनौ ।

यसका अतिरिक्त वातावरणमा उपस्थित विकिरण तथा मानसिक तनावले पनि शरीरमा प्रतिकुल असर गर्छ । साधरणतय हाम्रो शरीर तन्त्र यस विष संचयनलाई निष्कासित गर्नमा सक्षम हुन्छ र यो दैनिक प्रक्रियाको रुपमा दैनिक निष्कासन हुन्छ । तर, यो पूर्ण रुपले नहुन सक्छ । वा यस शुद्धिकरण प्रक्रियाप्रति हामी उदासिन रहन्छौ ।

यदी हामी आफ्नो जीवनको जैविक घडी अनुसार चल्ने र प्राकृतिक जीवनयापन गर्ने हो भने यो विजातीय तत्व निष्काषित पूर्ण रुपले हुन्छ । पर्याप्त पानी पिउने, योग-व्यायाम गर्ने, शरीरबाट मल वा पसिना निकाल्ने कामले शरीर शुद्धिकरणको प्रक्रियामा सक्रिय हुन्छ । आयुर्वेदको अवधारणा भने केही फरक छ । जस्तो कि, तपाईं सही आहार लिनुहुन्छ भने यसले सघाउ पुर्‍याउन सक्छ ।

कति पटक शरीरलाई शुद्धिकरण गर्न सकिन्छ ?

यो कुरा तपाईंको शरीरमा संचित विषाक्त तत्वको मात्रामा निर्भर गर्छ । साधारणतय यो प्रक्रिया हरेक तीन महिनामा एक पटक गर्नु राम्रो हुन्छ । कतिपयका लागि त यो एक बर्षमा एक पटक गर्नु पनि पर्याप्त हुनसक्छ ।

यो विभिन्न प्रकृतिका लागि अलग अलग हुन्छ ? यसलाई सेवन गर्ने आधार के हो ?

शुद्धिकरण आहार दुई प्रकारको हुन्छ । यसमा पहिलो आहार साधारणतय सबै व्यक्तिका लागि लाभप्रद हुन्छ । अर्थात यसलाई जो कोहिले लिन सक्छन् । दोस्रो आहार मानिसको शरीरमा उपस्थित विजातीय तत्वको मात्रा वा शरीरको कुन अंगमा त्यो जम्मा भएको छ त्यही अनुसार तय गर्न सकिन्छ ।

यसमा शरीरको प्रकृतिलाई पनि ध्यानमा राखिन्छ । यसका लागि शरीरमा कुन प्रकारको विषाक्त तत्व संचित छ तथा त्यसको मात्रा कति छ भन्ने कुरा थाहा पाउनुपर्छ । सामान्यतय आयुर्वेदिक चिकित्सकले नाडी परीक्षणबाट वा अन्य परीक्षणबाट यो कुरा थाहा पाउन सक्छन् ।

यसमा कुन प्रकारको भोजन लिनुपर्छ ?

जीर्ण रोगले ग्रस्त व्यक्तिका लागि एक साधरण भोजन शैलीले लाभ हुँदैन । उनीहरुका लागि विशेषज्ञद्वारा विशिष्ठ आहार तय गरिन्छ । विषाक्त पदार्थको निष्कासनका लागि एक उपचार पद्धती हो, जसलाई पंचकर्म भनिन्छ । यस पद्धतीमा विभिन्न आहार सम्मिलित गरिन्छ । यस आहारमा अधिक संचित मललाई निष्कासन गर्नमा जोड दिइन्छ । मधुमेह रोगीले भने यसका लागि चिकित्सकसँग केही परामर्श गर्नुपर्छ ।

यहाँ हामी जुन आहार बताउँदैछौ, त्यो एकदम सुरक्षित छ । र, यसलाई जो कोही व्यक्तिले अपनाउन सक्छन् । आफ्नो व्यक्तिगत शारीरिक अवस्था अनुसार त्यसमा केही परिवर्तन गरे पनि फरक पर्दैन ।

यस आहारमा पहिलो तीन दिन फल, फलको रस, तरकारी वा तरकारीको रस सेवन गर्नुपर्छ । यी सबै काचो हुनुपर्छ, पकाउनको जरुरत हुँदैन । यो हल्का र सुपाच्य हुन्छ । यसले विषाक्त तत्वलाई निष्कासन गर्छ ।

तीन दिनपछि पल, तरकारी वा यसको रसका साथै विस्तारै पकाएको खानेकुरा खान सकिन्छ । यसमा सुप, मुग दाल, वा अन्य दाल सेवन गर्न सक्नुहुनेछ । यसका साथसाथै खिचडी पनि सामेल गर्न सकिनेछ । यो दश दिनको लागि एक सन्तुलित आहार तालिका हो, जसलाई जो कोहीले अपनाउन सक्छन् ।

मधुमेह रोगीले फलको स्थानमा केवल तरकारी वा तरकारीको रस पनि लिन सक्छन् । यदी तपाईको शरीर अनुहार हरेक तीन घण्टाको अन्तरालमा केही खानुपर्ने अवस्था भए, सोही अनुसार आहार व्यवस्थापन गर्न सकिन्छ ।

अर्को किसिमको आहार तालिका पूर्ण रुपले व्यक्तिगत हुन्छ, जसको लागि कुनै योग्य आहार विशेषज्ञसँग परामर्श लिनुपर्छ ।

यस किसिमको आहारलाई कति समयसम्म, कति अन्तरालमा पुन अपनाउनुपर्छ ?

यस आहार तालिकालाई प्रत्येक तीन महिनापछि दश दिनका लागि अपनाउन सकिन्छ । अर्थात एक वर्षमा चार पटक हामी यसलाई प्रत्येक ऋतु परिवर्तनको क्रममा अपनाउन सक्छौं । ऋतु परिवर्तनको समयमा हाम्रो शरीरमा केही परिवर्तन हुन्छ । भोजनमा पनि केही बदलाव हुन्छ । यस समय शरीरमा विषाक्त तत्व संचय हुने संभावना बढी हुन्छ ।

यी आहारपछि के हामी आफ्नो परम्पारगत भोजन शैलीमा र्फकन सक्छौं ?

राम्रो त के हुन्छ भने विस्तारै वा क्रमस हामी पुरानो भोजन शैलीमा र्फकनुपर्छ । तर, हाम्रो खानपान सधै स्वस्थ्यवर्द्धक हुनुपर्छ । सुपाच्य हुनुपर्छ । हाम्रो शरीरले सबै किसिमको खानेकुरा ग्रहण गर्दैन । पचाउँदैन । आफ्नो आहार चयन गर्ने समयमा यो कुरामा ख्याल गरौं कि, त्यो खानेकुरा स्थानिय उपज हो, प्राकृतिक हो, राम्ररी पकाइएको हो, ताजा हो र रसायनमुक्त हो ।

तर, पुरानै खानपान शैलीमा र्फकने भन्दैमा जथाभावी वा जस्तोसुकै खाना सेवन गर्दा शरीर थप विषालु बन्छ ।

यस प्रकारको भोजन शैली अपनाउँदा के फाइदा पुग्छ ?

तपाईंको पचनशक्तिमा सुधार हुन्छ । निद्रा राम्ररी लाग्छ । छाला सफा हुन्छ, सुन्दर हुन्छ । चम्किलो हुन्छ । शरीरमा उर्जाको स्तर बढ्छ ।

जब अपचको समस्या हुन्छ, निद्रा राम्ररी लाग्दैन, छालामा समस्या देखापर्छ, कम्मर वा जोर्नीमा दुखाई हुन्छ, कपाल र्झछ, आँखामा समस्या हुन्छ । कतिपय अवस्थामा अन्य शारीरिक रोगले पनि यस्तो हुन्छ । तर, त्यसो होइन भने शरीरमा विषाक्त तत्व बढी भयो भन्ने बुझ्नुपर्छ ।

आयुर्वेदलाई अपनाएर हामी कसरी स्वस्थ्य रहन सक्छौं ?

स्वस्थ्य जीवनका लागि तीन कुरा जरुरी छ, भोजन, स्वस्थ्य जीवनशैली र मनको स्थिती ।

भोजन

स्वस्थ्य रहनका लागि भोजनको एक महत्वपूर्ण भूमिका छ । अतः यो आवश्यक छ कि हामीले ऋतु अनुसार स्थानिय उपजको अधिकतम प्रयोग गर्नुपर्छ । ताजा र रसायनमुक्त भोजन पाचनतन्त्रका लागि उक्तम हुन्छ ।

स्वस्थ जीवनशैली

प्रकृतिमा एक लय छ । दिनका समय कामका लागि, रातको समय विश्रामको लागि । हाम्रो शरीरमा एक जैविक घडी हुन्छ, जो सूर्यको स्थितीको अनुसरण गर्छ । हाम्रो शरीरले जान्दछ कि, कतिबेला काम गर्ने र कतिबेला विश्राम लिने ।

दिनमा हाम्रो शरीरले पोषण प्राप्त गर्छ र राती विषाक्त पदार्थको पाचन वा निष्कासनमा सक्रिय हुन्छ । विशेषगरी हाम्रो कलेजो, पित्तथैलीले रातको समयमा सफाई गर्ने काम गर्छ । यदी कुनै व्यक्ति रातको समयमा सही ढंगले निदाउन सकेन भने उनको शरीरले विषाक्त पदार्थ उन्मुलन गर्न सक्दैन । यसैले जैविक घडी अनुसार जीवन जिउनु आयुर्वेद शास्त्रको प्रमुख विषय हो ।

कतिपय व्यक्ति व्यवसायिक स्थितीको कारण जैविक घडी अनुसार आफुलाई डोहोर्‍याउन सक्दैनन् । उनीहरुले यसबाट हुने क्षतीबाट बच्तका लागि विशेष मार्गदर्शन अपनाउनुपर्छ ।

मनको अवस्था

स्वस्थ जीवनशैलीमा व्यक्तिको मानसिक अवस्थाको महत्वपूर्ण भूमिका छ । जुन सुखद वा दुखत घटनाक्रम हुन्छ, त्यो हाम्रो वशको कुरा होइन । तर, अपि्रय घटनामा हाम्रो प्रतिक्रिया सधै एकनास रहँदैन ।

जब हामी शान्त रहन्छौं, तब यस घटनामाथि क्रोधित र दुखी हुँदैनौ । तर, जब अशान्त भइन्छ, क्रोध बढ्छ । क्रोधको अवस्थामा शरीरको तापमान बढ्छ । जबकी दुखको अवस्थामा हाम्रो तापमान घटेको हुन्छ ।

यो प्रमाणित सत्य हो कि, मनले शरीरलाई प्रभावित गर्छ । मनको भिन्न भिन्नै स्थितीमा दिनभर शारीरिक परिवर्तन भइरहेको हुन्छ । तर, हामी जान्दैनौ कि मनलाई कसरी वशमा राख्ने ? शान्त तुल्याउने ?

हामीले आफ्नो शरीर र मनसँगै जन्म लिएका छौं । शरीरको बारेमा त हामीले थोरै सिक्यौ कि यसलाई कसरी स्वस्थ्य राख्ने ? तर, मनको बारेमा उचित ज्ञान मिलेकै छैन ।

मनलाई सम्हाल्नका लागि सवोत्तम उपाय हो, योग र ध्यान । हाम्रा पूर्खाहरुले योग, ध्यानको विधीबाट मनलाई शान्त तुल्याउने माध्याम पहिल्याएका हुन् । योग, ध्यान, प्राणायामले मनको शुद्धिकरण हुन्छ ।