आमाको कोख मासेर ‘सेरोगेट मदर’ को धन्दा

एउटा भनाइ छ– भगवानले सधैं माफी दिन्छन् । मान्छेहरुले अक्सर माफी दिन्छन् । तर, प्रकृतिले कहिल्यै माफी दिँदैन ।

न्युयोर्क टाइम्सका चर्चित स्तम्भकार एवं विश्वचर्चित पुस्तक ‘थ्याङ्क यु फर बिइङ लेट’ का लेखक थोमस एल फ्राइडम्यानले वर्तमान विश्वलाई तीनवटा ‘एम’ ले निर्धारण गरिरहेको विश्लेषण गरेका छन् । एक– मार्केट (बजार), दुई– मूर ल (प्रविधि) र तीन– मदर अर्थात प्रकृति ।

अर्थात, फ्राइडम्यानको विचारमा वर्तमान विश्वको तागत बजार अर्थात विश्वव्यापीकरणमा अल्झिएको छ । त्यसैगरी अर्को तागत मूरको नियम अर्थात् टेक्नोलोजीमा निर्भर छ । र, तेस्रो ताकतचाहिँ नेचर अर्थात् प्रकृतिमा निश्रृत छ । प्रकृतिलाई फ्राइडम्यानले आमा भनेका छन् ।

आइफोन र स्मार्टफोनको आविश्कारसँगै विश्व चेतनामा क्रान्ति भित्रिएको बताउने फ्राइडम्यानले अमेरिकी विद्वान गर्डन अर्ले मूरको सिद्धान्तलाई ‘मूर ल’ अर्थात ‘मूरको नियम’ भनेका छन् । यो एउटा सिलसिलेबार अध्ययन हो, जसले प्रविधिमा भइरहेको डिजिटल क्रान्तिलाई एउटा सिस्टमका रुपमा सामान्यीकरण गर्छ । अहिले भइरहेको सफ्वटेयरको विकास एवं चौथो औद्योगिक क्रान्तिसम्मको आविश्कारलाई लेखकले ‘मूर ल’ का रुपमा संश्लेषण गरेका छन् । जोसित अत्याधुनिक प्रवृधि छ, ब्याण्डविथ छ, अहिलेको विश्वमा उसैसँग शक्ति छ भन्ने यसबाट बुझ्न सकिन्छ ।

यस आलेखको उद्देश्य ‘प्रविधि क्रान्ति’को चर्चा गर्नु होइन । त्यसैले ‘मूर ल’ का बारेमा यतिमात्रै प्रशंग उल्लेख गरौं ।

दोस्रो ः फ्राइडम्यानले विश्वमा शक्तिको स्रोत एवं संघर्षका रुपमा मार्केट अर्थात बजारलाई लिएका छन् । उनले यसमा ग्लोबलाइजेसन र त्यसले पारिरहेको आर्थिक, सामाजिक, सामरिक प्रभावहरुका बारेमा विस्तृत चर्चा गरेका छन् । बजारको शक्ति र होडबाजीले उत्पन्न गरिरहेका राजनीतिक प्रभावहरुको चर्चा लेखकले गरेका छन् । तर, यस आलेखको उद्देश्य विश्वव्यापीकरण एवं बजार अर्थतन्त्रका प्रभावहरुको विश्लेषण गर्ने पनि होइन । त्यसैले बजारका बारेमा पनि थप चर्चा नगरौं ।

र, फ्राइडम्यानले विश्वलाई प्रभाव पार्ने अर्को महत्वपूर्ण शक्तिका रुपमा नेचर अर्थात प्रकृतिलाई उल्लेख गरेका छन्, जसमाथि बजारले बारम्बार अतिक्रमण गरिरहेको छ र प्रकृतिमाथिको मानवीय अतिक्रमणले ग्लोबल वार्मिङ र वायो डाइभर्सिटीको क्षती जस्ता समस्याहरु विकरालरुपमा बढ्दै गइरहेका छन् ।

फ्राइडम्यानले ठीकै भनेका हुन्, जसरी मानिसको शरीरले निश्चित तापक्रम सहन गर्दछ र ९८ डिग्रीभन्दा बढी वा कम तामक्रम भएको अवस्थामा मानिसको शरीरमा समस्या आउँछ, धर्तीमाता अर्थात प्रकृतिको पनि आफ्नै विशेषता हुन्छ । यस धर्तीमातालाई पनि अस्थित्व रक्षाका लागि मानिसको शरीरलाई जस्तै निश्चित तापमान चाहिन्छ । अहिले मानवीय अतिक्रमणको चपेटामा परेर धर्तीमाता तातिरहेकी छिन् । ग्लोबल वार्मिङ भनेकै यही हो । फ्राइडम्यानले सन् २०१५ लाई विश्वकै तातो वर्ष बताएका छन् ।

धर्तीको तापमान बढ्दै गएसँगै यसले इकोसिस्टममा धेरै ठूलो असर पार्छ । यसले गर्दा जैविक विविधता नष्ट हुन थाल्छ । विभिन्न प्रजातिहरु पृथ्वीबाट लोप हुन थाल्छन् र कालान्तरमा मानिसकै भविश्य पनि संकटमा पर्न सक्छ । बाढी, पहिरो, खडेरी, अतिवृष्टि, अनावृष्टि, आँधीहुरी, सामुद्रिक उपद्रो इत्यादि क्रियाकलापहरु प्रकृति रिसाएका उदाहरणहरु हुन् ।

स्टेफेन हकिन्सले संसार छाड्ने बेलामा भनेका छन् कि यही रुपमा प्रकृतिमाथि अतिक्रमण भइरहने हो र अन्तरीक्षमा वस्ती नसार्ने हो भने मानवका लागि यो पृथ्वी बस्न अयोग्य हुने खतरा बढिरहेको छ ।

ठीकै हो, हामीलाई भगवानले माफी दिन सक्छन्, तर प्रकृतिले कहिल्यै माफी दिन्नन् । प्रकतिको आफ्नै नियम हुन्छ, जसलाई मानिसले आफ्नो इच्छाअनुसार कानून फेरेजसरी फेर्न सक्दैन । मानिसहरुले प्रकतिमाथिको दोहनको निकै महंगो मूल्य चुकाउनुपर्ने हुन्छ र चुकाइरहेकै छन् ।

अब नेपाल आमातिर फर्कौं ।

लुछिँदैछिन् नेपाल आमा !

प्रस्तुत लेखको केन्द्रीय उद्देश्य नेपाल आमा अर्थात नेपालको प्रकृतिमाथि भइरहेको लुट र बलात्कारका विषयमा छोटो चर्चा गर्नु हो । नेपालको प्रकृतिमाथि दोहन यति तीव्रगतिमा भइरहेको छ कि यसलाई निरन्तरता दिइरहने हो भने हामी नेपालीहरुको वर्तमान पुस्ता र भावी पुस्ता दुबैले महंगो मूल्य चुकाउनुपर्ने अवस्था आउन सक्छ । त्यसपछि नेपाली धर्ती मानिसहरु बस्न लायककै रहन्छ या रहँदैन भन्ने जटिल प्रश्नको बादल मडारिन थालिसकेको छ ।

सिंहदरबार वरिपरि फन्को मार्ने कतिपय मानिसहरु नेपालको पानी कतारमा बेच्ने कुरा गरिरहेका छन् । यो नराम्रो कुरा होइन । तर, नेपालको पहाडमा बसोबास गर्ने मानिसले पानीका मुहान सुकेर थातबास छाड्नु परिरहेको कथा कसले कसलाई सुनाउने ? पानी खान नपाएर लाइन लागेका तस्वीरहरु सामाजिक सञ्जालमा भाइरल बन्न थालेका छन् । पहाडमा पानीका मुहानहरु किन सुकिरहेका छन् ? यसबारेमा न सरकारी तहबाट अध्ययन अनुसन्धान भएको छ, न यसको त्रासदीपूर्ण संकेतलाई नै सिंहदरबारले बुझेको छ । देशभरि पानीको हाहाकार भइरहँदा सरकार मेलम्चीको कोरस धून गाउँदै शुतुरमुर्ग जसरी सुतिरहेको छ ।

केही वर्षयता महाभारत श्रृंखलामा पानीका मुहानहरु धमाधम सुकिरहेका छन्, तर हामी प्रकृतिलाई पीडालाई वास्तै नगरी चुरे क्षेत्रमा गिटी र ढुंगाहरु कोट्याइरहेका छौं । त्यहाँ मदनभण्डारी राजमार्ग खन्ने उदघोषण गरिरहेका छौं । शहर बसाउने कुरा गरिरहेका छौं । दुईचार पैसाको लोभमा ‘वैज्ञानिक वन व्यवस्थापन’ भन्दै चुरेको फेदमा तराईको जंगल रातारात फँडानी गरिरहेका छौं ।

प्रकृतिमाथिको यो लुछाइको प्रभाव मान्छे र अन्य प्राणी जगतमा के कस्तो पर्ला ? सिंहदरबारलाई ‘बाल मतलब’ छैन । सरकारले ‘आमाको कोख फाँडेर सेरोगेट मदरको खोजी’ गर्ने नीति अलवम्वन गरिरहेको छ ।

जाजरकोटका वनमन्त्रीलाई चुरेभावरको इकोसिस्टम भन्दा काठ बेचेर धनी हुन सकिन्छ भन्ने भ्रम कर्मचारीहरुले दिमागमा भरिदिएका छन् । फलस्वरुप नेपाल तीव्ररुपमा मरुभूमीकरणको बाटोमा अघि बढिरहेको छ । पहाड, तराई र चुरे, तीनवटै क्षेत्रमा पानीको हाहाकारमात्रै सुरु भएको छैन, गर्मी अधीक बढेको छ र नचिताएको खडेरी देखा पर्न थालेको छ । दोलखाजस्तो जिल्लामा समेत धानचमरा आइसकेका मकैका बोट काटेर कृषकले फेरि मकै छरेका छन्, पानी नपरेर ।

आखिर प्रकृतिले हामीलाई किन यति धेरै सजाय दिन थालेकी छिन् ? यसको मुख्य जिम्मेवार को हो ? ‘वन व्यवस्थापन’का नाममा तराईको हरियो जंगल फाँडिरहेका सरकारी अधिकारीहरु यसमा जिम्मेवार छन् कि छैनन् ? यसबारे कसैले पनि वातावरणीय रिसर्च गरेको देखिँदैन । यसैगरी हावाको तालमा प्रकृतिमाथि दोहन गरिरहने हो भने भविश्यमा हामीले पछुताउने फर्सद पनि शायदै पाउने छौं ।

प्रधानमन्त्री केपी शर्मा ओलीले बेलायत भ्रमणका बेला बीबीसीलाई अन्तरवार्ता दिने सन्दर्भमा वन फँडानी र वातावरण संरक्षणसम्बन्धी प्रश्नको पनि सामना गर्नुपरेको थियो । तर, तराईमा जंगल फाँडिए पनि वृक्षारोपण भइरहेको भन्दै प्रधानमन्त्रीले आफूलाई बचाऊ गरेका थिए । प्रधानमन्त्रीले युरोपसम्म पुगेर नेपाली हिमवत् खण्डको इकोसिस्टमबारे प्रवचन पनि दिएकै हुन् ।

तर, इकोसिस्टमबारे यति सचेत रहेको बताउने प्रधानमन्त्रीले तराईमा भइरहेको वन फँडानीबारे पूर्णरुपमा आँखा चिम्लिएको अवस्था छ । तर, प्रधानमन्त्री ओलीले अहिले रोपेको एउटा विरुवा भन्दा फँडानी हुनबाट जोगिएको एउटा ठूलो रुखले नेपाल र नेपालीको भविश्यको बढ्ता सुरक्षा गर्नेछ र त्यसबाट प्रकृतिले पनि न्याय पाउनेछिन् ।

दुई तिहाईवाला सरकारले ठूला रुखहरु काटेर व्यवस्थापनका नाममा स–साना विरुवाहरु रोपेका छन् भन्ने कुरा प्रकृतिले बुझ्दिनन् । ठूलो रुखले दिने शीतलता, अक्सिजन, पत्कर र इकोसिस्टममा पार्ने प्रभाव र मौसमी फरबदललाई सानो बिरुवाले भरथेग गर्न सक्दैन । चराहरुको वासस्थान र जंगली जनावरको छहारी सानो विरुवाले दिन सक्दैन । जतिबेला विरुवा हुर्कन्छन्, त्यसबेलासम्म इकोसिस्टममा धेरै नै गडबडी आइसकेको हुन्छ । किनभने, प्रकृति दुई तिहाईको सरकार वा सरकारी अधिकारीहरुले गर्ने तर्कका आधारमा होइन, आफ्नै नियमका आधारमा चल्छ ।

त्यसैले, अब हामीले नेपालको प्रकृतिमाथि तीव्ररुपमा भइरहेको मानवीय दोहन र यसले पार्न सक्ने वा पारिरहेको वातावरणीय प्रभावका बारेमा तत्कालै वैज्ञानिक अनुसन्धान गर्ने पो हो कि ? अनि त्यही अध्ययनको निचोडका आधारमा पो अगाडि बढ्ने हो कि ? दुई तिहाईको सरकार, विशेषगरी वन तथा वातावरण मन्त्रालयलाई बेलैमा चेतना भया ।

अन्यथा, अहिले पानीको अभावले गर्दा पहाडबाट बसाइँ सरिरहेको वस्तीलाई अब कहाँ सार्ने ? चुरेमा सारौं भने त्यहाँ पनि पानीका मुहानहरु सुकिरहेका छन् । बाढी पहिरोको समस्या निम्तिइरहेको छ । तराईमा सारौं भने त्यहाँ झन् मूरुभूमीकरण तीव्ररुपमा भइरहेको छ । पानीको सतह भासिइरहेको छ । त्यसैले अब कहाँ बसाई सर्ने ? चन्द्रमा वा मंगलग्रहमा वस्ती बसाउने नेपालीहरुको ल्याकत छैन । यो अवस्थामा अबको पुस्ताले व्यहोर्ने भनेको मरुभूमिकरणको सजायँ नै हो ।

दुई वर्ष पहिले हामीले राष्ट्रपति चुरे संरक्षण कार्यक्रमका सर्जक पूर्वराष्ट्रपति डा. रामवरण यादवसँग तराई र चुरे क्षेत्रमा भइरहेको मरुभूमीकरणको विषयमा कुराकानी गरेका थियौं । यस क्रममा यादवले अबको १० वर्षमा तराईमा ‘पानीयुद्ध’ हुन सक्ने खतरा औंल्याएका थिए ।

नेपाल आमा, अर्थात फ्राइडम्यानले भनेको मदर (नेचर) माथि कसरी अहिले दोहन भइरहेको छ र हामी कतातिर गइरहेका छौं भन्ने सानो झल्कोका लागि पूर्वराष्ट्रपति यादवको ‘अर्काइभ’ यहाँ पढ्न सक्नुहुनेछ–

मधेस स्वर्गजस्तै थियो, यसरी हुँदैछ सखाप