२४ माघ, काठमाडौं । दुई दशकदेखि कविता लेखनमा सक्रिय कवि कल्पना चिलुवाल पहिलो कवितासंग्रह ‘चुल्ठो’ लिएर साहित्यको सागरमा हेलिएकी छिन् । पोखरा बसेर शिक्षण र कविता लेखनमा साधानारत चिलुवाल मूलतः राजनीतिक तथा सामाजिक मुद्दाकेन्दि्रत फुटकर कविता लेख्छिन् ।

केही समय विद्यार्थी राजनीतिसमेत गरेकी उनी प्रगतिवादी लेखनसँग नजिक छिन् । उनी गरिखाने, मजदुर र पसिनापरायण पक्षधर कवि हुन् ।’

उनै कवि कल्पना चिलुवालसँग कविता लेखन र प्रगतिवादी साहित्यबारे गरिएको कुराकानी :

तपाईं मौन स्वभावकी देखिनुहुन्छ, तर कविता भने बाचाल र तीक्ष्ण किन ?

मेरो स्वाभाव एकदमै अन्तर्मुखी छ । नजिकका मानिसले पनि मलाई यसै भन्छन् । खुरूखुरू लेख्ने, चुपचाप बस्ने स्वाभाव विकसित भएर पनि यस्तो देखिएको हो कि ! यसो त कविता लेखनमा अभिव्यक्तिको निशाना हुन्छ । साहित्यका अन्य विधामा पनि भन्नुपर्ने सारवस्तु खिचिएन भने त्यो कागजको फूलमात्र हुन्छ । कलाको लागि कलामात्र भएपछि दिनुपर्ने कुरा सिर्जनामा नआउन सक्छ । यसैले हामीले विचार प्रवाह गर्दा मानिसको जीवनमा प्रभाव पार्ने किसिमले दिनुपर्छ । विचार वा चेतना जे भनेपनि मेरो कविताले त्यही तत्व प्रवाह गरोस् भन्ने मेरो चाहना हो ।

तपाईं पोखरा बस्नुहुन्छ, पढाउनुहुन्छ । कविताको स्पर्धाभन्दा बाहिर रहेर नेपाली कविताको दौड हेर्दा कस्तो लाग्छ ?

स्तरीय लेख्न सक्यौं भने अनावश्यक दौड गरिरहनुपर्छ जस्तो लाग्दैन । नामका लागि नामको के अर्थ ? अर्थपूर्ण काम गर्ने र त्यही अनुरूपको लेखनीमा पो शक्ति हुन्छ Û कवि होइन, कविताको शक्ति पो ठूलो हुन्छ !

म राजधानीबाट अलि टाढा भएकाले यहाँ हुने कार्यक्रम, छलफलहरु त छुट्छन् । तर, म भ्याएसम्म पढिरहेकी हुन्छु ।

पोखराको साहित्यिक वातावरणचाहिँ कस्तो छ ?

साहित्यमा पोखराको आफ्नै विरासत छ । त्यहाँका अग्रज, समकालीन र अनुजहरूमाझ म पनि छु । अहिले एक दशकदेखि भने लेख-पढको माहोल अलिक कम भएको पाउँछु । दर्जनौं साहित्यिक संस्था छन् तर प्रभावकारी काम गर्न सकेका छैनन् । गति सुस्त छ । त्यो हुनुमा नयाँ पुस्ताले हस्तक्षेप गर्न नसकेर नै हो । पेशागत बाध्यता पनि छ । तर, लेख्ने लेखक र प्रतिवद्ध पाठकहरू पोखराले पाएको छ ।

मैले पोखराबाट नै विद्यार्थीकालमा राजनीति गरेँ । अहिले पनि यहाँका केही साहित्यिक संघ-संगठनमा आवद्ध छु । राजधानीमा केही घटना भइहाल्दा यहीँबाट विरोध सुरु हुन्छ । यस अर्थमा मलाई परिपक्व बनाउन, परिचय दिन पोखराको योगदान छ ।

डेढ दशकदेखि कविता लेख्ने मान्छे, पहिलो संग्रह प्रकाशन हुन निकै ढिलो भएन र ?

मेरा कविता फुटकर रूपमा पाठकले पढ्दै आएका थिए । तर, साहित्यिक समालोचक, अनुसन्धानकर्ताहरूले एकमुष्ट रचना खोज्ने रहेछन् । साथै, संग्रह नै प्रकाशन भएपछि पाठकले मेरा सबै रचना एकैठाउँ पढ्न पाउने भए । मैले पनि आफ्ना कविताको प्रतिकि्रया सहजै पाउन सक्ने भएँ ।

किशोरकालमा लेख्ने रहर हुन्थ्यो तर अरूको आँखा छलेर लेखिन्थ्यो । उमेर बढ्दै जाँदा म कस्तो लेख्छु भनेर साथीहरू र अग्रजलाई देखाउँदै गएँ । त्यो अब आफूभित्र मात्र होइन सबैसामू ल्याउनुपर्छ भनेर प्रकाशनका लागि पठाउन थालेँ । पठाएका सबै ठाउँमा छापियो, जसले मलाई आत्मविश्वास जगाएको छ ।

तपाईको संग्रहमा नारीवादी स्वरका कविता धेरै छन् । यो संग्रहलाई नारीवादी घोषणापत्र भन्न मिल्छ ?

केही कविता नारीवादी छन् । तर, समग्र कवितामा समाजका सबै तहतप्का, समुदाय र मानिस समेटिएका छन् । त्यसैले नारीवादी कवितासंग्रहमात्रै भन्न मिल्दैन भन्ने ठान्छु । म स्वयं नारी भएकाले मैले अनुभूत गरेका कुरा लेख्ने भइहालेँ । यसबाहेक महिलाले महिलाको बारेमा लेख्दा जति न्याय गर्न सक्छ त्यति पुरुषले न्याय गर्न सक्दैन । नारीवादी कविता लेख्दालेख्दै पनि समाजका सबै विषय छुन खोज्ने मेरो प्रयास हो ।

कविता लेख्दा व्यक्तिगत पीडालाई कति महत्त्व दिनुहुन्छ ?

कवितामा व्यक्तिगत कुण्ठाको धेरै महत्त्व हुँदैन । यद्यपि, एक व्यक्तिको निजि भोगाइ आम मान्छेको भोगाइसँग मिल्छ । त्यो भागाइ, सामाजिक सरोकारको साझा विषयसँग मिल्न गएमा लेखनमा ल्याउँदा हुन्छ । नितान्त व्यक्तिगत कुरा, व्यक्तिगत मनोदशा र सुख-दुःख म कवितामा ल्याउँदिनँ ।

फरक बिम्बको प्रयोगमा कत्तिको रुची राख्नुहुन्छ ?

मलाई सधैं लागिरहन्छ कि हामीले साहित्यमा नयाँ कुरा ल्याउन सक्नुपर्छ । तर, अभ्यास र साधनाको कमीले म आफैंले गर्न सकेको छैन भन्ने लाग्छ । नयाँ बिम्ब विधानमा कविता लेख्न मनपर्ने हुनाले म त्यसको पैरवी गर्छु । नयाँ कुराले नै पाठकलाई स्वाद दिने हो । त्यसकै जगमा कविता, कथा, निबन्ध पठनीय बन्ने हो ।

तपाईं प्रगतिवादी कविका रुपमा चिनिनुहुन्छ, बहुसंख्यक प्रगतिवादी लेखकको आफ्नो लेखनी र जीवनमा तालमेल नमिलेको पाइन्छ । त्यो समस्या होइन र ? जस्तो ‘मार्क्र्सवादी कविका कविताहरु नाम छोपेर पढ्दा सबैका एकैखाले देखिन्छन्’, भन्ने आरोप छ…

कुनै कम्युनिष्ट पार्टीको सदस्यता लिँदैमा उक्त व्यक्तिबाट प्रगतिवादी साहित्य जन्मन्छ भन्ने निश्चित छैन । लेखिहाले पनि आफ्नै जीवनमा अवलम्बन गर्न गाह्रो छ । यस आधारमा प्रगतिवादी साहित्यमा यस्तो दोहोरो चरित्रका पात्रहरू प्रशस्तै छन् ।

यद्यपि विचारमा अडिग रहेर, त्यही विचारको पथमा जीवन बिताएका सर्वोच्च लेखकहरू यही धारमा छन् । नयाँ पुस्ताका युवाहरूले पनि यही मार्ग समातेको पाइन्छ । खराब पात्र छ भन्दैमा समग्र विधा खराब हुँदैन ।

मार्क्र्सवादी कविताको स्वर एउटै होला, समर्थन गर्ने पक्ष पनि एकै होला । तर, व्यक्तिगत रूची, शैली तथा संरचना फरक हुन्छ । पदावलीमा फरकपन हुन्छ । यही फरकपनले हाम्रा कविता समाजमा पनि बढी ‘नोटिस’ गरिन्छन् । हामी आधारभूत विषय जनतालाई मान्छौं भने स्वर त एकै हुन्छ । त्यसो त प्रकृतिकेन्दि्रत कविता लेख्नेको मूल विषय एकै हुँदा पनि उनीहरूको कविता फरक-फरक हुन्छ । मार्क्र्सवादी कविताको पनि विशेषता यही हो ।

जे धारणा बन्दै आएको छ, त्यसलाई स्वीकार गर्दा नयाँ कुरा जन्म नै हुँदैन । प्रश्न गर्ने संस्कार कमजोर बन्दै जान्छ । यसका लागि पनि भिन्न विचार र कथ्य कवितामा चाहिन्छ ।

कतिपय आदिम कुरा सधैं एकै हुन्छ । मानिसको लोभ-मोह, दुःख-दर्द, अन्याय उही छ । यी कुरा छोड्न मिल्दैन । हामीले त कसरी कलामा निखार ल्याउने मात्रै सोच्ने हो ।

नयाँ शैलीमा, नयाँ संरचनामा अझ शक्तिशाली कविता लेख्न प्रयास गर्ने हो । माटोमा उमार्ने कुरा फरक होला तर चाहिने आधार त माटो नै हो । प्रगतिवादी कविताको आधारतत्त्व मान्छेको जीवन नै हो । त्यो जीवन प्रतिबिम्बित भएको कविता थप सम्प्रेषणीय बनाउनुपर्छ ।

हामी मुलधारभन्दा फरक शैलीमा नै गइरहेका हुन्छौं । फरक भन्नाले सबै चिज उल्टो भने होइन । आलोचनात्मक चेत राख्ने कविहरूको कविताभित्र चलिरहेको मान्यतामा प्रश्न हुन्छ । जे ठीक छैन, त्यसमाथि व्यंग्य र विरोध हुन्छ ।

हामी जुन समाजमा छौं, त्यो समाजको सबैभन्दा पीडित वर्गको पक्षमा कलम चलाइरहूँ भन्ने लाग्छ । आवाजविहीनहरूको आवाज उठाइदिने, जागृतिको लहर ल्याउने रचना गर्न मन लाग्छ । यो मेरो बाटो र प्रतिज्ञा पनि हो, किनभने कविता भनेको मानव हितमा हुनुपर्छ । कविता मानव हितकै लागि हुने आन्दोलनको एक हिस्सा हो ।

मलाई जुन कुराले प्रभाव पार्छ, त्यसलाई आलोचनात्क चेत राखेर हेरेपछि म कविता लेख्न उद्वेलित हुन्छु । यही समाजका अन्तरविरोध, संघर्ष र श्रमबाट म कविताको प्राण टिप्छु ।

तपाईंको ‘लाहुरे झोला’ शीर्षकको कविता पनि पोखराकै सेराफेरोमा लेख्नुभएको हो ?

म एकचोटि बसमा यात्रा गरिरहँदा दुईजना भाइहरू कुरा गरेको सुनेँ । उनीहरूका अनुसार लाहुरे भएर घर र्फकँदा आफन्तले व्यक्तिलाई भन्दा बढी सामानलाई -वस्तु) महत्त्व दिएको पाएँ । युवा उमेरमै यो कुराले ती युवालाई हतोत्साही बनाएको देखेँ ।

यसपछि मलाई लाग्यो- एउटा मानिसको जिउ ज्यानभन्दा उसले कमाउने धनसम्पत्ति, गरगहना ठूलो पक्कै होइन । त्यही रात घर पुगेपछि कविता लेखेँ । यसरी थुप्रै प्रत्यक्ष घटनाहरूका आधारमा मैले कविता लेखेकी छु ।

‘लाहुरे झोला’ शीर्षकको उक्त कविता यहाँ प्रस्तुत गरिएको छ :

(चुल्ठो २०७७, बेला पब्लिकेसन)