एउटा लघुवित्तलाई तिर्न अर्कोबाट ऋण, एउटै व्यक्ति १२ संस्थाको ऋणी

सम्पादकीय नोट– 

सानातिना आर्थिक गर्जो टार्न या उत्पादनमूलक काममा लगानी गर्न जनतालाई सहायता मिलोस् भनेर लघुवित्त संस्थाहरु खुलेका हुन् । तर अनलाइनखबरले विभिन्न जिल्लामा स्थलगत रिपोर्टिङ गर्ने क्रममा थुप्रै यस्ता पीडितहरु भेट्यो, जो लघुवित्तकै कारण असहाय र निरुपाय बन्न पुगे । लघुवित्तबाट सेवा शुल्क, चर्को ब्याज र किस्ता असुल्न मालसामान नै उठाउने प्रवृत्तिबाट पाइलैपिच्छे ठगिएका उनीहरुको परिवार नै तहसनहस बन्ने अवस्थामा पुगेको छ ।

यो शृंखलामा हामीले त्यस्ता पीडितका कथाहरु पस्कने छौं । सम्बन्धित लघुवित्त संस्थाहरुलाई सोधिएका प्रश्नहरुको जवाफ अनि राज्य पक्ष तथा सरोकारवालाहरुका सूचना, विश्लेषण र टिप्पणी पेश गर्नेछौं । अनलाइनखबरको यो शृंखला कृपया पछ्याउनुहोस्  ।

***

७ फागुन, बारा । १० वर्षअघि छिमेक लघुवित्त वित्तीय संस्थाबाट ऋण लिएकी जितपुर सिमरा उपमहानगर– ६ नगौलकी जानकी देवी अहिले १२ वटा लघुवित्तको ऋणी बनेकी छन् ।

किराना पसल चलाउन ऋण लिएकी उनी पसलको आम्दानीबाट ऋणमुक्त हुनुपर्नेमा झन् बढ्दै जाँदा अहिले लाखौं ऋणको भारले थिचिन पुगेकी छन् । किस्ता तिर्न नसक्दा लघुवित्तले हरेक वर्ष ब्याजसमेत सावाँमा जोडेर नयाँ ऋण बनाउँछ । अब त आफूले तिर्नुपर्ने कति रुपैयाँ हो भन्ने पनि उनलाई यकिन छैन । उनका अनुसार एउटा लघुवित्तमा थोरैमा एक लाख देखि बढीमा ५ लाख रुपैयाँसम्म ऋण छ ।

१० वर्षअघि छिमेक लघुवित्तबाट १० हजार रुपैयाँ ऋण लिँदा उनले बीमा, सेवा शुल्क र बचत शीर्षकमा २ हजार रुपैयाँ कटाएर ८ हजार रुपैयाँ पाएकी थिइन् । आफ्नै झुपडीमा सानो किराना पसल चलाइरहेकी उनलाई उक्त पैसाले पसलमा सामान थप्न केही सहयोग पनि पुग्यो ।

तर, पसलको आम्दानीले ऋण तिर्न सकिनन् । बरु छिमेकको किस्ता तिर्न अर्को लघुवित्तबाट ऋण लिइन् । यो क्रम थपिंदै थपिंदै १२ वटासम्ममा पुगिसकेको छ । पछि लघुवित्तको ऋण तिर्न गाउँघरमा साहुकारसँग चर्को ब्याजमा ऋण लिइन् । अहिले यो सबै जोड्दा ३० लाख रुपैयाँ ऋण पुगेको जानकी देवीको अनुमान छ ।

ग्रामीण सडक विस्तारका क्रममा उनको पसल नै भत्किन पुग्यो । ऋण तिर्ने एउटा बहाना पनि भत्किएपछि उनी गाउँघरमा चर्को ब्याजको ऋणमा परेकी हुन् ।

जानकी देवीले १२ वटा लघुवित्तबाट ऋण लिएको सायद सरकारी निकायलाई थाहा छैन । किनकि एकै व्यक्तिलाई कति वटासम्म लघुवित्तले कतिसम्म ऋण दिन सक्छ भन्ने नियम धेरै ढिलो गरी मात्र बन्यो ।

हाल नेपाल राष्ट्र बैंकले लघुवित्त वित्तीय संस्थाले ऋणीलाई उसको आम्दानी हेरी धितो लिएर १५ लाख र विना धितो ७ लाख रुपैयाँसम्म ऋण दिन सक्ने व्यवस्था गरेको छ । ऋण दिनुअघि विगतमा अरू कुनै लघुवित्तबाट लिएको कि छैन यकिन त गर्नुपर्छ तर ऋणको सीमा १५ लाख र ७ लाखभन्दा माथि पुगेको छैन भने अर्को लघुवित्तले पनि ऋण दिन पाउँछ ।

नेपाल राष्ट्र बैंकले लघुवित्तका लागि जारी गरेको एकीकृत निर्देशन २०७८ मा भनिएको छ— ‘विना धितो सामूहिक जमानीमा वा धितोको सुरक्षणमा लघुकर्जा प्रदान गर्दा एक ऋणीले एकभन्दा बढी लघुवित्त वित्तीय संस्थाबाट कर्जा लिए–नलिएको यकिन गरी एकल ग्राहक कर्जा सीमा ननाघ्ने गरी मात्र कर्जा प्रदान गर्नुपर्नेछ ।’

राष्ट्र बैंकले लघुवित्तले ऋण दिंदा ऋणीलाई अन्य लघुवित्तबाट ऋण लिएको छ कि छैन भनेर स्वघोषणा गराई विवरण राख्नुपर्ने व्यवस्था पनि गरेको छ । धितोसहित १५ लाख र धितो विना ७ लाखको सीमा नाघ्ने गरी ऋण दिए पछिल्लो लघुवित्तले सीमा भन्दा बढी हुने गरी दिएको ऋणमा शतप्रतिशत नोक्सानी व्यवस्था गर्नुपर्ने राष्ट्र बैंकको व्यवस्था छ ।

दुई वर्षअघि मात्र राष्ट्र बैंकले लघुवित्तलाई कर्जा सूचना केन्द्रमा आबद्ध पनि गराएको छ र ऋण दिनुअघि कर्जा सूचना केन्द्रबाट ऋणीको सूचना लिनुपर्ने व्यवस्था अनिवार्य छ । विगतमा लघुवित्तले एउटै कार्य क्षेत्र रहेका अन्य संस्थाबाट ऋणीको सूचना लिएर र ऋणीलाई स्वघोषणा गराएर मात्र ऋण दिने गर्थे । त्यसैले जानकी देवीहरूले एउटा लघुवित्तको ऋण तिर्न नसक्दा अर्को लघुवित्तबाट ऋण पाइरहे ।

राष्ट्र बैंकले एकीकृत निर्देशन २०७८ मा लघुवित्तले आफूले दिएको ऋण प्रयोजन अनुसार नै लगानी भएको छ कि छैन भनेर सुनिश्चित गर्नुपर्ने व्यवस्था पनि गरेको छ ।

तर, जानकी देवी मात्रै होइन उनको टोलका कोही पनि ऋणीमा लघुवित्त संस्थाले पैसा केमा लगानी भयो हेरेनन् । बरु उल्टै लघुवित्तकै कर्मचारीले ऋणको दुरुपयोग गर्न प्रोत्साहन गरेको पाइएको छ ।

लघुवित्त संस्थाका कर्मचारीले सुरुमा समूह निर्माण गर्दा हामी अरू संस्थामा पनि आबद्ध छौं भनेर जानकारी गराएको जानकी देवी बताउँछिन् । तर, लघुवित्त संस्थाका कर्मचारीले जतिसुकै संस्थाबाट पनि ऋण लिन सकिने तर किस्ता भने नियमित तिर्नुपर्ने भनेर ऋण लिन आश्वस्त पारे ।

कोभिड–१९ को महामारी अघिसम्म त जानकी देवीले जसोतसो किस्ता तिर्दै आएकी थिइन् । तर, कोरोनाले सबै क्षेत्र प्रभावित बन्दा उनको ऋण तिर्ने चक्र नै बिथोलिएको थियो । यहाँ न जानकी देवीले ऋण लिने बेलामा आफ्नो तिर्न सक्ने क्षमता हेरिन् न लघुवित्तले नै उनको क्षमता हेरे । एउटै गाउँमा दर्जन भन्दा बढी लघुवित्तले एउटै ऋणीलाई ऋण दिंदा उक्त रकम केमा लगानी भएको छ भनेर न नियमनकारी निकाय राष्ट्र बैंकले नै खोजी गर्‍यो ।

लघुवित्तमा आबद्ध हुनेको संख्या बढ्दै जाँदा राष्ट्र बैंकले विपन्न नागरिक कति छन् र उनीहरूमा लगानी गर्न कति स्रोत चाहिन्छ भनेर अध्ययन पनि गरेन र यसले भविष्यमा निम्त्याउन सक्ने जोखिम पनि मूल्यांकन गर्न आवश्यक ठानेन ।

नेपाल राष्ट्र बैंकका प्रवक्ता डा. गुणाकर भट्ट ग्राहक बढाउने, नाफा बढाउने र लाभांश बढाउने प्रतिस्पर्धाले धेरै लघुवित्तले एउटै ऋणीलाई कर्जा दिएको देखिएको बताउँछन् । ‘ऋणीको परियोजनाको क्षमता र सम्भावनाको आधारमा कर्जा तिर्न सक्ने अवस्था हुन्छ कि हुँदैन भन्ने कुरालाई ख्याल नगरेको देखिन्छ’ उनी भन्छन्, ‘एउटा ग्राहकलाई एक भन्दा बढी लघुवित्तले कर्जा दिने र ऋणीलाई उसको क्षमता भन्दा बढी ऋण प्रवाह भएको छ ।’

नाफा बढाउने लोभमा लघुवित्तले राष्ट्र बैंकले तोकेको ऋणको सीमा नमानी ऋण दिएको र ग्राहकमा जति संस्थाबाट पनि ऋण लिए हुन्छ भन्ने मानसिकता देखिएको भट्ट बताउँछन् ।

‘लघुवित्त वित्तीय संस्थाहरू व्यवसाय विस्तारमा मात्र केन्द्रित भए । ऋणीमा पनि व्यवसायको लागि लिएको कर्जा अन्य पारिवारिक काममा पनि खर्च गर्न सकिन्छ भन्ने मानसिकता विकास भयो । उनीहरूमा भोलि कर्जा तिर्नुपर्दैन भन्ने देखिएको छ’, उनले भने ।

उदार बजार अर्थतन्त्रमा यस्ता विषय सूक्ष्म नियमन गर्ने भन्दा पनि लघुवित्त संस्था आफैं जिम्मेवार होउन् भन्ने राष्ट्र बैंकको चाहना रहेको डा. भट्ट तर्क गर्छन् ।

लघुवित्तबाट ऋण लिने ३३ लाख ऋणीको फाइल राष्ट्र बैंकले चाहेर पनि सुपरीवेक्षण गर्न नसक्ने लघुवित्त सुपरीवेक्षण विभागका प्रमुख रहिसकेका कार्यकारी निर्देशक डा. प्रकाशकुमार श्रेष्ठ बताउँछन् ।

नमूनाका रूपमा केही ऋणीको अवस्था हेरेर कमजोरी सच्याउन लगाएको तर लघुवित्तहरू कानुनको छिद्र खोजेर उम्किने गरेको उनको टिप्पणी छ । राष्ट्र बैंकले सुपरीवेक्षण गरेपछि ऋणीबाट लिन पाइने भन्दा बढी असुल गरेको १ अर्ब ६० करोड सेवाशुल्क फिर्ता गर्न लगाएको श्रेष्ठले बताए ।

लघुवित्तका ऋणीहरू पनि सहजै पैसा पाइने भएपछि ऋण लिएर उपभोग केन्द्रित भएको उनको भनाइ छ ।

जितपुर सिमरा उपमहानगरमा अनलाइनखबरले भेटेका धेरै ऋणीले एउटा लघुवित्तको ऋण तिर्न अर्को लघुवित्तबाट ऋण लिएको भेटिएको छ । अघिल्लै लघुवित्तको ऋणको ब्याज बढिरहेको हुन्छ, नयाँ संस्थाबाट ऋण लिंदा सेवा शुल्क, बचत जस्ता शीर्षकमा रकम कटाएर मात्र ऋण पाइन्छ । देहातका महिलाको आम्दानीले किस्ता तिरेर घट्नुको साटो सावाँ र ब्याज झन् बढ्दै गएको देखिन्छ ।

जानकी देवीले लघुवित्तको असल ऋणी बन्न १० हजार रुपैयाँ एक हप्ता चलाउन १ हजार ब्याज तिर्ने गरी गाउँबाट ऋण समेत लिइन् । जानकी देवीको गाउँका १०० भन्दा बढी महिलाको अवस्था यस्तै छ । ऐलानी जग्गामा बसोबास गरिरहेका उनीहरू अधिकांशले अरूका जमिनमा खेती गरेर गुजारा चलाउँदै आएका छन् ।

सोही टोलकी रानी सिंह लघुवित्त तथा बैंकबाट लिएको ऋण तिर्न नसक्दा गाउँ नै छोडेर हिंड्नुपर्ने अथवा आएको बताउँछिन् । उनले बैंक, लघुवित्त र सहकारी सहित १६ वटा वित्तीय संस्था र गाउँका साहुबाट लिएको ऋण ५० लाख भन्दा बढी छ ।

‘सुरुमा सकेसम्म गरेर मिटर ब्याजमा पैसा ल्याएर भए पनि तिरेको हो । तर, अहिले केही उपाय नलागेपछि ऋणको किस्ता तिरेको छैन’, उनी भन्छिन् ।

सुरुमा छिमेक लघुवित्तबाट ऋण लिएकी उनले पछि उसैको ऋण तिर्न अर्को संस्थाबाट ऋण लिइन् । लघुवित्तको ऋण तिर्न गाउँमा साहुबाट ३ लाख ऋण लिएकोमा ७ लाखको तमसुक बनाएको उनले बताइन् । घरमा पालेका सबै बाख्रा र गरगहना बिक्री गर्दा पनि उनी ऋणमुक्त हुन सकिनन् ।

रानीले मुक्तिनाथ विकास बैंक, मिर्मिरे लघुवित्त, स्वावलम्बन लघुवित्त, फरवार्ड माइक्रो फाइनान्स, स्वदेशी लघुवित्त, समता घरेलु लघुवित्त, मेरो माइक्रो फाइनान्स, नयाँ सारथि लघुवित्त, विजय लघुवित्त, नेशनल माइक्रो फाइनान्स, नेरुडे लघुवित्त, सूर्योदय वोमी लघुवित्त, नाडेप लघुवित्त, महिला लघुवित्त, साना किसान सहकारी र जनकल्याण सहकारीबाट ऋण लिएकी छन् । उनलाई एउटै लघुवित्तले साढे ३ लाख रुपैयाँसम्म ऋण दिएका छन् ।

सोही टोलकी कलादेवी दनुवार पनि लघुवित्तको किस्ता तिर्न नसकेपछि ६ महिनासम्म बिहानै घाँस–दाउरा लिन जंगल जाने र अँध्यारो भएपछि मात्र फर्किने गरिन् । लघुवित्तका कर्मचारीको गालीबाट उम्किन यसो गरेको उनको भनाइ छ ।

जितपुर सिमरा–२ सिर्जना टोलका ४० भन्दा बढी महिला पनि १० देखि १२ वटा संस्थाको ऋणी छन् । यो टोलमा आशा, इन्फिनिटी, छिमेक, निर्धन, फरवार्ड, महिला, ग्रामीण विकास, राष्ट्र उत्थान, नेशनल, स्वरोजगार, डिप्रोक्स, स्वदेशी, समता, नयाँ सारथि, किसान, साधना, नेरुडे सहित करिब डेढ दर्जन संस्थाले समूह बनाई ऋण लगानी गरेका छन् ।

कुनै पनि संस्थाले महिलालाई ऋण दिंदा घर, जायजेथा हेर्ने वा परिवारका अरू सदस्यसम्म सोधपुछसम्म नगरेको स्थानीय गोमा बस्नेत बताउँछिन् ।

‘लघुवित्तबाट ऋण लिएर कारोबार गरेको १० वर्षभन्दा बढी भइसक्यो, आजसम्म कुनै संस्थाले पैसा केमा खर्च गरेका छाै भनेर सोधेको छैन’ उनी भन्छिन्, ‘हामीले एउटामा सदस्य छौं अर्कोमा किन बस्ने भन्दा सरहरूले तपाईंहरू सदस्य नबने हामीले कसरी काम गर्ने, जति वटामा बस्दा पनि समस्या हुँदैन, तपाईंहरूलाई ऋण दिने हो जसरी तिरे पनि ऋण तिर्ने त हो भन्नुभयो ।’

लघुवित्तहरू विगतमा कर्जा सूचना केन्द्रमा आबद्ध नहुँदा ऋणीले कति ऋण लिएको छ भन्ने यकिन हुँदैनथ्यो । अहिले ऋण लगानी गर्दा कर्जा सूचना केन्द्रबाट ऋणीले कति कर्जा लिएको छ र ऊ कालोसूचीमा परेको छ कि छैन भनेर हेर्नुपर्ने व्यवस्था राष्ट्र बैंकले गरेको छ ।

यही कारण धितो नराखी लघुवित्तबाट ७ लाख रुपैयाँ ऋण लिएका ग्राहकले पुनः ऋण पाएनन् । त्यसपछि मात्र आफूहरूले लघुवित्तको ऋणले अप्ठेरोमा परेको महसुस गरेको सोही टोलकी कमला पौडेलले बताइन् ।

त्यसपछि लघुवित्तका कर्मचारी ऋण तिर्न भन्दै घरमा धम्की दिन आउन थाले, समाजमा बहिष्कृत हुने अवस्था आयो । ऋण तिर्न नसक्नेहरूको नाम पत्रिकामा छापिन्छ भन्ने डर गाउँमा फैलियो, लघुवित्तका कर्मचारी जसरी भए पनि ऋण उठाउने प्रपञ्चमा लागे । यही कारण त्यस टोलका धेरै महिला एक सातासम्म सम्पर्कविहीन पनि भए ।

‘अहिले पैसा छैन । धेरै समस्यामा छौं, मर्ने अवस्था आयो भन्दा मरे बीमाले तिर्छ भनेर लघुवित्तको सरले गाली गर्नुहुन्छ’, सोही टोलकी एक महिलाले भनिन् ।

गाउँमा झोला बोकेर कोही नयाँ मान्छे आउँदा बच्चाहरूले ‘लघुवित्तको सर आउनुभयो ममी तपाईं लुक्न जानुस् म घरमा हुनुहुन्न भनिदिउँला’ भन्ने गरेको एक महिलाले बताइन् ।

नेपाल लघुवित्त बैंकर्स संघका महासचिव समेत रहेका नेशनल लघुवित्त वित्तीय संस्थाका प्रमुख कार्यकारी अधिकृत रामबहादुर यादव पहिले लघुवित्तहरू कर्जा सूचना केन्द्रमा आवद्ध नहुँदा ग्राहक दोहोरिएको थाहा नपाएको बताउँछन् ।

लघुवित्तले ऋण लगानी गर्दा अर्को संस्थाबाट सूचना माग गर्ने गरेको भए पनि त्यो प्रभावकारी हुन नसकेको र ऋणीले पनि अर्को संस्थाबाट ऋण लिएको छैन अथवा लिएको भए पनि थोरै मात्रै लिएको छ भनेर झुक्याएको उनको भनाइ छ ।

नेपाल राष्ट्र बैंकले चार वर्षअघि एकै पटक ४० देखि ५० लघुवित्तलाई लाइसेन्स दिंदा प्रतिस्पर्धा बढेको र पहिले एकल ग्राहक सीमा पनि नतोकेकाले लघुवित्तले एउटै ग्राहकमा लगानी गरेको उनको भनाइ छ । ‘राष्ट्र बैंकले एकैपटक धेरै संस्थालाई लाइसेन्स दियो । लघुवित्तको जनशक्ति तानातान भयो, नयाँ कर्मचारी लिएर काम गर्नुपर्ने र व्यवसाय पनि गर्नुपर्ने अवस्था आउँदा एकैपटक गाउँमा धेरै लघुवित्त पुगे’ यादव भन्छन्, ‘पहिलेदेखि नै कर्जा सूचना हुनेथियो भने एकल ग्राहक सीमा नाघ्ने गरी कर्जा लगानी नै हुने थिएन ।’

अहिले एकल ग्राहक सीमा नाघ्ने गरी लगानी गर्न छाडेको उनी बताउँछन् । अहिलेको अवस्था आउनुमा नियामक निकाय राष्ट्र बैंक, लघुवित्त र ग्राहक तीनवटै पक्ष दोषी रहेको उनी बताउँछन् ।

ऋणीले पनि पैसा पाइन्छ भनेपछि जसरी पनि लिने, लघुवित्तले ऋणीको आवश्यकता र अवस्था नहेरी ऋण दिने र राष्ट्र बैंकले बेलैमा ग्राहकले लिन सक्ने ऋणको सीमा नतोेक्ने र कर्जा सूचना लिनुपर्ने बाध्यात्मक व्यवस्था नगर्ने कमजोरी गरेको उनको भनाइ छ । ग्रामीण अर्थतन्त्रमा लघुवित्तको महत्वपूर्ण योगदान रहेको भन्दै उनले यसलाई सुधार गरेर जानुको विकल्प नभएको बताए ।

लघुवित्त बैंकर्स संघका निवर्तमान अध्यक्ष तथा विजय लघुवित्तका प्रमुख कार्यकारी अधिकृत बसन्त लम्साल राष्ट्र बैंकले आवश्यकता हो कि होइन भनेर नहेरी एकैपटक धेरै लघुवित्तको लाइसेन्स दिंदा अहिलेको समस्या आएको उनले बताए ।

‘लघुवित्तले ऋण असुलीको नाममा घरका भाँडाकुडा र सरसामान नै उठाउनु गलत हो,’ उनी भन्छन् ।