‘समाजमा चेतना फैलाउन सुदूरपश्चिमका स्कुलमा भूकम्प पढाउन थाल्नुपर्छ’ 

भूकम्पको पूर्व अनुमान गर्न सकिंदैन भन्ने सबैले जानेकै कुरा हो । यो अहिले आउन सक्छ, भोलि पनि आउन सक्छ र सयौं वर्षसम्म नआउन पनि सक्छ । तर, हाम्रो सन्दर्भमा पश्चिम नेपालमा लामो समयसम्म ठूलो भूकम्प नआएको हुनाले जुनसुकै बेला आउन सक्छ भनेर भूकम्पविद्हरूले भनिरहनुभएको छ । पत्रपत्रिका र अनलाइनहरूमा यो कुरा पढिरहेका छौं ।

तीन–चार सय वर्षमा एउटा ठूलो भूकम्प जाने तथ्यांक भएको हुनाले पश्चिम नेपालमा जाने हो कि भन्ने अनुमान एवं विश्लेषण गरिएको छ । यो भूकम्पको कुरो भयो । अब कसरी सुरक्षित रहने भन्ने सम्बन्धमा भूकम्पले मान्छेको ज्यान लिने होइन । हामीले बनाएका संरचनाहरू कमजोर हुँदा भत्किएर जनधनको क्षति हुने हो ।

त्यसैले ती संरचनाहरू कसरी बनेका छन् । नेपाल विकासोन्मुख मुलुक हो । अझ सुदूरपश्चिम विभिन्न कोणबाट पछाडि परेको ठाउँ भयो । पहाडी क्षेत्रमा पुरानो प्रविधिको प्रयोगले संरचना बनाउने चलन रहेको छ । शहरतिर केही सुधार भएको पनि देखिन्छ ।

म सरकारी निकायमा काम गर्ने भएकाले पनि हामी मार्फत निर्माण भएका संरचनाहरू भूकम्पीय जोखिमका हिसाबले प्रतिरोधी बनाएका हुन्छौं । राष्ट्रिय भवन संहिता अनुसार निर्माणको काम गर्छौं । हामीले निर्माण गरेका सरकारी भवन, स्वास्थ्य संस्थाका भवन भूकम्प प्रतिरोधी बनाएका छौं ।

सुदूरपश्चिमको सबैभन्दा ठूलो धनगढी उपमहानगरपालिका हो । २०७२ सालको भूकम्प गएपछि धनगढी उपमहानगरपालिकाले भवन संहिता अनिवार्य रूपमा पालन गरेको पाएका छौं । नगर क्षेत्रमा बन्ने निजी घरहरू समेत मापदण्डका आधारमा मात्र निर्माण भइरहेका छन् ।

जस्तो कि नक्सा पास एकथरी तर निर्माण अर्कै किसिमले गर्नेहरूको हकमा पनि उपमहानगरपालिकाले अनुगमन निरीक्षण गर्ने काम गरिरहेको रहेछ । पास भएका नक्सा अनुसार संरचना निर्माण नभएको पाइएमा रोक्ने गरिएको रहेछ । यसलाई सकारात्मक रूपमा लिनुपर्छ ।

तर, यहाँको ग्रामीण क्षेत्रका भौतिक संरचना हेर्दा माटोको गारो र ढुंगाले बनाइएका छन् । त्यहाँ पनि पुरानो प्रविधिअनुसार बनाइएका कतिपय संरचना भूकम्प प्रतिरोधी पनि छन् । जस्तो कि कुनै संरचनामा काठको दलिनहरू राखेर बनाइएको छ । ती भवनहरू पनि भूकम्प प्रतिरोधी त हुनसक्छन् तर धेरै पुरानो भइसकेकाले सुरक्षित छन्/छैनन् भन्ने अध्ययन नभएकाले यसै भन्न सक्ने अवस्था छैन ।

तर, भवन विभागले विभिन्न विल्डिङ कोडहरू प्रकाशन गरेको छ । माटोको गारोले बन्ने, सस्तो भवन कसरी बनाउने, शहरमा बनाउने ठूला भवनहरू कसरी बनाउने ? भनेर कोडहरू प्रकाशन गरेका छौं । त्यो अनुसार निर्माण गरेमा भूकम्प प्रतिरोधी संरचना बनाउन सक्छौं र भविष्यमा भूकम्पका कारण हुने जनधनको क्षति न्यूनीकरण गर्न सक्छौं ।

सत्य कुरा सुदूरपश्चिमका भौतिक संरचनाको अवस्था बारे कसैले अध्ययन नै गरेको छैन । त्यसैले जोखिमका सम्बन्धमा भन्न सक्ने स्थिति छैन । बरु गाउँघरमा ढुंगामाटोले बनेका घरमा कसरी सुरक्षित रहने भनेर स्कुलबाटै विद्यार्थीलाई पढाउनु चाहिं आवश्यक छ ।

मेरो विचारमा पछिल्लो एक दशक यता बनेका भवनहरू केही मात्रामा सुरक्षित छन् भन्ने लाग्छ । नगरपालिकाबाट नक्सा पास भएर संरचना बन्ने भए । हामी मार्फत बनाउने भवन पनि मापदण्ड अनुसार बन्ने भए । तर, हाम्रो गाउँघरमा ढुंगामाटोले बनेका भवनका कारण क्षति हुन नदिन कसरी सुरक्षित रहने त ? अब भूकम्प सम्बन्धी स्कुल तहमा नै पाठ्यक्रम तयार गरेर पढाउनुपर्छ ।

एउटा छुट्टै विषय राखेर भूकम्पबाट कसरी सुरक्षित बस्ने, भूकम्प गएका बेला के गर्न सकिन्छ ? भनेर ज्ञान दिन जरूरी भइसकेको छ । सामान्य रूपमा हामीकहाँ अहिले माघ २ गते राष्ट्रिय भूकम्प दिवस विभिन्न कार्यक्रम गरेर मनाउने चलन छ । तर, भूकम्प माघ २ गते मात्र आउने होइन नि ! भूकम्प जहिले पनि आउन सक्छ ।

त्यसैले हामीले स्कुल तहमा बालबालिकालाई शिक्षा दिने, भवन बनाउँदा कसरी बनाउने, बनाइसकेको भवनलाई पनि भूकम्पबाट कसरी सुरक्षित गर्ने ? हामी प्राविधिक भाषामा ‘रेट्रो फिटिङ’ भन्छौं, त्यसरी कसरी सबलीकरण गर्ने भनेर सिकाउन सकिन्छ ।

समाजमा ‘रेट्रो फिटिङ’ भन्ने बित्तिकै निकै महँगो हो भन्ने धारणा रहेको छ त्यो होइन । यसमा पनि विभिन्न प्रकारले काम गर्न सकिन्छ । यो सस्तो पनि हुन सक्छ । भवन धेरै पुरानो छ भने त्यो कतिको जोखिमपूर्ण छ भनेर अध्ययन गर्न सक्छौं । कुन ठाउँमा ‘रेट्रो फिट’ गर्दा बलियो हुन्छ भनेर छुट्याएर गर्न सकिन्छ ।

यदि भूकम्प गएको बेला त्यस्तो जोखिमपूर्ण भवनमा बसिरहेका छौं भने सुरक्षित ठाउँमा बस्ने, खुला ठाउँमा जाने तर नदौडने । जहाँ छ त्यहीं नजिकै वरिपरि सुरक्षित ठाउँमा ओत लाग्ने । कतै माथिबाट अन्य वस्तु खस्ने ठाउँमा नजाने र सकेसम्म खुल्ला आकाशमुनि बस्नुपर्छ ।

अर्कोतिर भवन बनाउँदा हलुका सामग्रीहरूको प्रयोग गरेर बनाउन सकिन्छ । पहाडमा पनि काठ र खरले घरहरू भूकम्पीय दृष्टिले सुरक्षित बनाउन सकिन्छ । किनकि यसमा तौल कम हुने भएकाले सुरक्षित हुन्छ भने लगानी पनि कम लाग्न सक्छ ।

हामी अहिले संघीयतामा गइसकेको हुनाले गाउँ–गाउँमा सरकारहरू छन् । स्थानीय तहले सबैभन्दा पहिला हामीसँग नभएको प्रारम्भिक र विस्तृत तथ्यांक संकलन गर्नुपर्छ । कुन बस्ती र ठाउँका भवनहरू जोखिमयुक्त छन्, तिनलाई कसरी सुरक्षित बनाउन सकिन्छ भनेर अब काम गर्नुपर्ने हुन्छ ।

२०७२ सालमा भूकम्प गयो । डोटीमा पनि गएको कात्तिकमा भूकम्प गएका कारण यहाँ ठूलो भूकम्प जाने कुरा निश्चित छ तर कहिले हो ? भन्ने कुरा भन्न सकिंदैन ।

अर्कोतिर शहरी क्षेत्र वा ग्रामीण क्षेत्रमा पनि मापदण्ड अनुसार निर्माण भएका संरचनाहरूको कुरा गर्दा बाहिर थेग्न सक्ने, नसक्ने भन्ने कुरा जुन छ त्यो हुँदैन । भूकम्प कति ‘रेक्टर स्केल’ को गयो भन्ने कुराले क्षतिमा अर्थ राख्दैन ।

यसमा दुई वटा पक्ष हुन्छन् । एउटा ‘रेक्टर स्केल’ र अर्को ‘इन्टेन्सिटी’ अर्थात् तीव्रता । रेक्टर स्केल भनेको जहाँ भूकम्प गयो त्यहाँ कति शक्तिशाली गयो भन्ने कुरा हो । जस्तै ७ रेक्टर स्केल गयो भन्छौं त्यो तहको गयो भन्ने कुरा हो, जुन सबै ठाउँमा ७ नै मानिन्छ ।

तर, इन्टेन्सिटी भन्नाले कुनै ठाउँमा भूकम्प गयो त्यसले कहाँ कुन तहसम्मको क्षति गर्यो । त्यो भूकम्पले धनगढीमा बलियो घर पनि भत्काउन सक्छ भने अत्तरियामा कमजोर घर पनि नभत्किन सक्छ । भन्नुको अर्थ केन्द्रबिन्दुको दूरी, त्यसको गहिराइ र जमिनको सतहमा भर पर्छ ।

मैले बनाएको घर ७ रेक्टर स्केलको धान्छ भन्ने खालको गलत बुझाइ छ, त्यो होइन । भूूकम्पको इन्टेन्सिटी स्केल मापन गरिन्छ । जुन १ देखि १२ सम्म हुन्छ । जस्तै अघिल्लो पटक गोरखामा भूकम्प जाँदा सिन्धुपाल्चोक, गोरखामा बढी क्षति भयो, काठमाडौंमा कम; पश्चिमतिर भएन यी सबै कुराहरू जमिनको सतह, भूकम्पको गहिराइ जस्ता कुराले फरक पार्छ ।

(शहरी विकास तथा भवन निर्माण विभागका इन्जिनियर थापासँग अनलाइनखबरका लागि जनक विष्टले गरेको कुराकानीमा आधारित ।)

यो पनि पढ्नुहोस

सुदूरपश्चिमका ८० प्रतिशत भौतिक संरचनाले ठूलो भूकम्प थेग्न नसक्ने

यो पनि पढ्नुहोस

‘सुदूरपश्चिममा गोरखामा गए जत्रो भूकम्प जाने हो भने भयावह अवस्था आउँछ’