के ध्यानले दिमागको शक्ति बढाउँछ ? 

आधुनिक जीवनमा नयाँ प्रविधिको बारेमा हामीले धेरै नयाँ कुराहरू सिक्नु पर्ने हुन्छ । नयाँ कुरा सिक्नको लागि मानिस सधैँ तत्पर हुन्छ । मानिसलाई नयाँ कुरा सिक्नको लागि के कुराले तत्पर गराउँछ ? मस्तिष्कले ।

मस्तिष्कसँग नयाँ परिस्थिति अनुसार आफूलाई अनुकूलन गर्ने र व्यवहार गर्ने क्षमता हुन्छ । यद्यपि, दैनिक घटनाहरूले पनि मस्तिष्कमा परिवर्तन ल्याउन सक्छ र यसले काम गर्ने तरिका परिवर्तन गर्न सक्छ ।

मानसिक शक्तिसँग ध्यान को सम्बन्ध

ध्यानको अभ्यास हजारौँ वर्ष पुरानो हो ।  तर केही दशकअघि मात्रै मनोवैज्ञानिक र मनोचिकित्सकहरूले यसबारे गहन अनुसन्धान गर्न थालेका छन् । विभिन्न अनुसन्धानमा ध्यानको उपयोगिता प्रमाणित गरिसकेपछि अहिले यसलाई सिफारिस गर्न थालिएको छ  ।

अमेरिकी मनोवैज्ञानिक डेभिड क्रेसवेलले धेरै अनुसन्धानलाई व्याख्या गर्दै करिब २० वर्ष अगाडि लेखेका थिए कि मानसिक शान्ति हाम्रो दैनिक जीवनसँग सम्बन्धित छ ।

जर्मनीको टेक्निकल युनिभर्सिटी अफ म्युनिखका अनुसन्धानकर्ता ब्रेटा होल्जल र अमेरिकाको म्यासाचुसेट्स जनरल हस्पिटलकी अनुसन्धानकर्ता सारा लाजरका अनुसार ध्यानले मस्तिष्कको स्मरण शक्तिलाई बलियो बनाउन सहयोगी हुन्छ ।

मनोवैज्ञानिक मेलिसा होगेनबुम बर्नहोफर भन्छिन्, ‘ध्यान गर्दा श्वासप्रश्वासमा ध्यान दिनु पर्छ ।  वास्तवमा यो प्रक्रिया मस्तिष्कले गरिरहेको हुन्छ ।  यसो गर्दा दिमागले यताउता ध्यान दिन  बन्द गर्छ । एकाग्र भएर ध्यान गर्दा श्वासप्रश्वासको माध्यमबाट हामी हाम्रो मांसपेशीलाई बलियो बनाउन सक्छौँ । यस अवधिमा हामीले आफ्नो शारीरिक, मानसिक क्षमतालाई नियन्त्रण गरिरहेका हुन्छौँ ।’

ध्यानसँगै सावधानी पनि महत्त्वपूर्ण छ

इन्द्रप्रस्थ एपोलो अस्पताल, नयाँ दिल्लीकी मनोवैज्ञानिक मोनालिसा दत्त भन्छिन्, ‘कोभिड महामारीको समयमा मानिसहरूको सामाजिक जीवन प्रभावित भएको थियो ।  मृत्युको डर र नकारात्मकता मानिसहरूमा यतिसम्म गाँसिएको थियो कि यसले उनीहरूको मानसिक स्वास्थ्यलाई असर गरेको थियो ।  कोभिड पछि चिन्ता र तनावका साथै डिप्रेसनका घटनाहरू बढ्दै गएका छन् ।’

उनी भन्छिन्, ‘हामीले राम्रो खानपान, सुत्ने र समयमै उठ्ने, केही समय घाममा बस्ने र प्रकृतिसँग समय बिताउने गर्नुपर्छ ।

आजभोलि प्रायः सबैको स्क्रिन टाइम धेरै हुन्छ । यसले मानिसमा तनाव मात्रै बढाउँदैन स्वभाव पनि आक्रामक बनाउँछ । यसलाई सुधार्नको लागि आफ्नो व्यक्तिगत र कार्य जीवनमा पनि सन्तुलन कायम गर्नुपर्छ ।

यसका साथै मोनालिसा दत्त खानपानमा सुधार गर्न र राम्रो जीवनशैली अपनाउन मात्र नभई योग र ध्यान गर्न पनि सल्लाह दिन्छिन् ।

उनी भन्छिन्, ‘आजको व्यस्त जीवनमा तनावबाट बच्न सकिँदैन, तर यसलाई कम गर्न ध्यान जस्ता कुराहरू अपनाउनुपर्छ ।’

ध्यान विज्ञको रेखदेखमा मात्रै गर्नुपर्ने उनको भनाइ छ । विशेष गरी जो डिप्रेसनबाट पीडित छन् उनीहरू बन्द कोठा वा एकान्तमा असहज महसुस गर्न सक्छन् ।

न्यूरोप्लास्टिकिटी – मस्तिष्क शक्ति को रहस्य

मानव मस्तिष्कमा आफैलाई सिक्ने, परिवर्तन गर्ने र विकास गर्ने स्वभाव हुन्छ ।  मस्तिष्क प्लास्टिक जस्तै हो जुन विभिन्न चीजहरूमा रूपान्तरण गर्न मिल्छ ।  यसलाई न्यूरोप्लास्टिकिटी भनिन्छ, जसको सरल अर्थ भनेको कुनै कुराको बारेमा हाम्रो विचारहरू परिवर्तन हुँदा, मस्तिष्कको संरचना र यसको काम गर्ने तरिका परिवर्तन हुन्छ ।

साथै, योग, ध्यान र व्यायाम जस्ता चीजहरू मार्फत, हाम्रो मस्तिष्कको शक्ति, आकार र घनत्व बढाउन सक्छौँ ।

पहिले यो सबै किशोरावस्था सम्म मात्र हुन सक्छ भन्ने विश्वास थियो, तर यो एक निरन्तर परिवर्तन हुने शक्ति हो जसले हाम्रो पहिचानलाई आकार दिन काम गरिरहन्छ । जब हामी केही नयाँ सिक्छौँ,  त्यो कुराले  छिट्टै आफैलाई अनुरूप बनाउँछ ।

बिबिसीबाट