समाजमा यौन शिक्षाबारे खुला बहस किन अपरिहार्य छ ?

नेपालमा अझै पनि यौनका विषयलाई केवल अश्लीलताको दृष्टिले मात्र हेरिन्छ । तर यहाँका भूगोलभित्र रहेका यौन आचरण र व्यवहारलाई प्राय: नजरअन्दाज गरिएको छ । नेपाललाई एक सूत्रमा बाँध्ने नाममा बनाइने नियम कानुनले प्राय: काठमाडौ उपत्यका र केही विकसित सहरहरुको अवस्थालाई आधार मानेर निर्माण गरिएको देखिन्छ । देशका भिन्न भिन्न क्षेत्रमा रहेका फरक संस्कार र परिस्थितिलाई भने बेवास्ता गरिएको पाइन्छ ।

यौन र वैवाहिक प्रणाली एकअर्कासँग गहिरो रूपमा जोडिएका छन् । यौन क्रियाकलापलाई वैधानिक बनाउन नै विवाहको संस्था वा संस्कारको विकास भएको देखिन्छ । विवाहपछि पारिवारिक उतारचढावका कारण पारपाचुके तथा दोस्रो वा तेस्रो विवाहलाई कानुनी रूपमा केही सीमासहित मान्यता दिइए पनि सामाजिक रूपमा यसलाई आलोचनात्मक दृष्टिले हेर्ने र कानेखुसी गर्ने चलन अझै कायम छ ।

मानिस स्वतन्त्र र विवेकी प्राणी हो । त्यसैले उसले सामाजिक रूपमा समाजले निर्धारण गरेका सीमाभित्र रहनुपर्छ । धर्म, परम्परा र चलन हुँदै वर्तमानमा कानुनी रूपमा यी व्यवहारलाई लागू गरिएको छ । सिन्धु सभ्यताबाट आएका आर्य समुदायमा एक प्रकारको संस्कारको विकास भयो भने मंगोल समुदायमा फरक संस्कार देखा पर्‍यो ।

नेपालका केही ग्रामीण क्षेत्रमा अझै पनि बहुपति र बहुपत्नी प्रथा कायम रहेको पाइन्छ । यो प्रथा केवल जग्गा, जमिन र घरबासको अभावका कारण मात्र रहेको हो या यसको अन्य सामाजिक कारण पनि छन्, भन्ने विषयमा अझै गहिरो अध्ययन आवश्यक छ । विभिन्न कारणहरूका बाबजुद यी परम्पराहरूले समाजमा प्रभाव पारिरहेका छन् र यसको सामाजिक, सांस्कृतिक तथा कानुनी पक्षहरूलाई विचार गरेर विश्लेषण गर्नुपर्ने देखिन्छ ।

आजको युगमा पनि केही पुराना प्रथा र व्यवस्था कसरी टिकिरहेका छन् भन्ने प्रश्न महत्वपूर्ण छ । अहिलेको कानुनी व्यवस्थाअनुसार एक पटक विवाह दर्ता भएपछि अर्को विवाह गर्न चाहनेले छोडपत्र र नयाँ विवाह दर्ता अनिवार्य गर्नुपर्ने नियम छ । तर हाडनाता सम्बन्धी नियम पनि कहिलेकाहीं तोडिएको पाइन्छ, विशेषगरी केही समुदायमा । मामा-फुपूका छोराछोरीबीच विवाह हुनु र नहुनु जस्ता परम्परागत विभाजन भए पनि यसमा धेरै असमानता छन् ।

पछिल्ला केही वर्षमा अशिक्षा र चेतनाको अभावमा गरिने बाल विवाहहरू लगभग घट्दै गएका छन् र बहुविवाहलाई कानुनी रूपमा बन्देज लगाइएको छ । यौन र प्रजनन् शिक्षा पनि विस्तारै फैलिरहेको छ, तर यौनका विषयलाई हेर्ने सामाजिक दृष्टिकोणमा खासै परिवर्तन देखिएको छैन । शिक्षा र आत्मनिर्भरता बढ्दै जाँदा व्यक्तिगत स्वतन्त्रताको दायरा विस्तार भएको छ भने सामाजिक असमानताको अन्तर पनि अझै विद्यमान छ ।

सहरीकरणको प्रभाव गाउँगाउँमा पनि पुगेको छ र हिजोको जस्तो अनुदारता र साँघुरोपन केही कम भएको देखिन्छ । तर अहिलेको खुला पुस्ताले पनि यौनका बारेमा खुलेर कुरा गर्न चाहेको पाइँदैन । जब मैले यौन तथा प्रजनन् स्वास्थ्य सम्वन्धी अध्ययन र तालिमका सिलसिलामा देशका विभिन्न स्थानमा पुग्दा विभिन्न उमेर समूह र पेशाका व्यक्तिहरूसँगको अन्तरक्रियामा सबैलाई एउटै प्रश्न सोधें- ‘यौन के हो ? तपाईंको बुझाइमा आफ्नो अवधारणा दिनुहोस् ।’ उनीहरुमध्ये केवल केहीको जवाफ फरक थियो, बाँकी सबैको जवाफ लगभग उस्तै थियो- प्राकृतिक प्रक्रिया, जैविक आवश्यकता, विपरीत लिङ्गीप्रतिको आकर्षण, समर्पण, लिङ्ग र योनीको मिलन, वैवाहिक सम्बन्ध र सन्तानोत्पादन । यसले देखाउँछ कि यौनका बारेमा सामाजिक दृष्टिकोण र बुझाइमा अझै पनि धेरै परिवर्तन आवश्यक छ ।

यौनका बारेमा फ्रायड, वात्स्यायन, ओशो, नित्से, डी एच लरेन्स र जेम्स जोयस जस्ता दार्शनिक र साहित्यकारहरूले यौनलाई भिन्न-भिन्न कोणबाट व्याख्या गरेका छन् । यौनको विश्लेषण र यसको सामाजिक-सांस्कृतिक महत्त्वका बारेमा यिनका दृष्टिकोणहरूले सधैं नै बहस र विमर्शलाई उत्प्रेरित गर्दै आएका छन् ।

फ्रायडले यौनलाई मानव मनोविज्ञानको एक प्रमुख आधार मान्दै बाल्यकालदेखि नै यसले मानिसको व्यवहार र व्यक्तित्वमा प्रभाव पार्ने तर्क प्रस्तुत गरे । उनको विचारमा यौन असन्तुष्टि वा दमित यौन इच्छाहरू मनोविकारको उत्पत्ति हुनसक्छ । यसैगरी वात्स्यायनको ‘कामसूत्र’ जस्ता प्राचीन ग्रन्थले यौनलाई एउटा कला र जीवनको महत्वपूर्ण अंशका रूपमा प्रस्तुत गर्छ । ओशो भने यौनलाई आत्मिक जागरण र सन्तुलित जीवनको एक साधनका रूपमा हेर्नुपर्ने बताउँछन् ।

नित्सेको दृष्टिकोणले जीवनको वास्तविकता र यौनको भूमिका बीचको सम्बन्धलाई गहिरो रूपमा उठाउँछ । उनले आफ्नो उच्चतम् सम्भावना नचिन्ने र पूरा नहुने मान्छेले नै समाजमा कुरुपता ल्याउने तर्क गरे । उनका विचारमा, यौन एक प्राकृतिक आवश्यकता हो, जसबाट पूर्ण रूपमा निस्पृह हुनु मानिसका लागि कठिन छ । तर यौनमा निर्लिप्त हुने या यसको नियन्त्रणमा रहनु नै मानवीय चिन्तन र जीवनको महत्त्वपूर्ण प्रश्न हो ।

डी एच लरेन्स र जेम्स जोयसले यौन असन्तुष्टिलाई साहित्यमा मनोविज्ञान र मानवीय संवेदनाका रूपमा व्याख्या गरे । उनीहरूको विचारमा यौन असन्तुष्टिले मानिसको मानसिक अवस्था र व्यवहारमा गहिरो प्रभाव पार्छ, जसलाई साहित्यिक कृतिहरूमा चित्रण गरिएको छ ।

यौनलाई जीवनको गुरुत्व केन्द्र मान्दा यसको शक्ति र महत्त्वको बोध हुन्छ, तर यसलाई कुरुप बनाउने तत्त्वहरू पनि समाजमा व्यापक छन् । आधुनिक समयमा, यौन शिक्षाको विकास र सामाजिक चेतनाले केही हदसम्म परिवर्तन ल्याइरहे पनि यौनप्रतिको दृष्टिकोणमा अझै पनि पुरातन सोच र सांस्कृतिक सीमाहरु बाँकी नै छन् ।

यौनलाई प्राकृतिक प्रक्रिया र जीवनको एक अपरिहार्य अंशका रूपमा स्वीकार गर्नुपर्छ, किनकि यो मानवीय जीवन र विकाससँग सम्बन्धित छ । यौनको विषयमा समाजमा गहिरो संकोच र कुण्ठा विद्यमान छ, जसले मानिसलाई खुला रूपमा बोल्न र आफ्नो अनुभवहरू साझेदारी गर्न बाधा पुर्‍याउँछ । यसले व्यक्तिगत र सामाजिक स्तरमा समस्याको जडको रूपमा काम गर्न सक्छ ।

मानव स्वभाव र चेतनाको आधारमा प्रत्येक व्यक्तिले जीवनको कुनै न कुनै समयमा अरूभन्दा भिन्न देखिन वा नयाँ कुरा गर्न चाहन्छ । यस्तो चाहनाले कहिलेकाहीं मानिसलाई गलत कदम चाल्न प्रेरित गर्न सक्छ, विशेषगरी सकारात्मक ऊर्जा र मार्गदर्शनको अभावमा । यौनको बारेमा खुलेर कुरा नगर्दा र दमन गर्दा यसले मानिसको मनोविज्ञानमा कुण्ठा उत्पन्न गराउँछ, जसले अन्ततः समाजमा अपराध र हिंसा जस्ता समस्या निम्त्याउन सक्छ ।

समाजमा घटेका जघन्य अपराधहरू केवल नियम र कानुनको कडाइले मात्र समाधान गर्न सकिंदैन । नियमको पालना गराउनु र अपराधीलाई सजाय दिनु उचित भएपनि समस्याको जरोसम्म पुगेर यसको कारण पत्ता लगाउनु जरुरी छ । अपराध घट्नुको पछाडि सामाजिक संरचना, आधुनिकताको प्रभाव र शिक्षा र चेतनास्तरबीचको तालमेलको अभाव जस्ता कारण पनि हुनसक्छन् ।

सामाजिक संरचना र आधुनिकताको दौडबीचको असन्तुलनले मानिसहरुलाई थप द्विविधामा पार्न सक्छ । अनुशासन र स्वतन्त्रताबीचको तालमेल कायम गर्न नसक्दा, मानिसहरूले आफ्नो इच्छालाई दबाएर राख्न बाध्य हुन्छन् । यसरी दबिएका इच्छाहरू समयक्रमसँगै कुण्ठामा परिणत हुन्छन्, जुन अपराधको जड बन्छ ।

समाजले यौनको बारेमा खुलेर बहस गर्न संकोच मान्छ, जसकारण समस्या गहिरिंदै जान्छन् । जति खुला र स्पष्ट रूपमा बहस गर्न सकिन्छ, त्यति नै समस्याको स्तरीय समाधान निस्कन सक्छ । खुला समाजले पनि अपराधबाट पूर्णतः मुक्ति पाएको हुँदैन । तर खुला बहसले चेतना र समझदारीको स्तरलाई उचाइमा पुर्‍याएर सामाजिक परिवर्तनमा सकारात्मक योगदान पुर्‍याउन सक्छ ।

समाजको वर्तमान रूप भोलिका लागि अपरिवर्तित रहने छैन । त्यसैले यौन जस्तो महत्त्वपूर्ण विषयमा बोल्न, लेख्न र छलफल गर्न उदारता देखाउनु जरूरी छ । यसले व्यक्तिगत र सामूहिक रूपमा समाजलाई स्वस्थ र अपराधमुक्त बनाउने दिशामा कदम चाल्न मद्दत पुर्‍याउँछ ।

अन्त्यमा, नेपालमा यौनका विषयलाई अझै संकोच र कुण्ठाका साथ हेरिन्छ, जसले अपराध र मानसिक विकृति निम्त्याउन सक्छ । यौन शिक्षा र खुला बहसको आवश्यकता छ, जसले समाजको मानसिकता परिवर्तन गर्न, अपराध घटाउन र व्यक्तिगत तथा सामूहिक जीवनलाई स्वस्थ बनाउन सहयोग पुर्‍याउँछ । जैविक, सांस्कृतिक र सामाजिक दृष्टिकोणलाई समेटेर यौनको विषयमा खुला छलफल गर्नु आजको आवश्यकता हो, जसले समाजलाई समानता र न्यायको दिशामा अघि बढ्न मद्दत गर्नेछ ।

(अधिकारी यौन तथा प्रजनन् स्वास्थ्यको क्षेत्रमा अनुसन्धान, प्रशिक्षण तथा शिक्षण गर्छन् ।)

यो पनि पढ्नुहोस

पुरुषमा यौन दुर्बलता किन हुन्छ ?

यो पनि पढ्नुहोस

वैदेशिक रोजगारीले नेपाली दम्पतीको यौन जीवनमा कस्तो असर पारेको छ ?

यो पनि पढ्नुहोस

अपाङ्गता भएका व्यक्तिको यौन तथा प्रजनन् स्वास्थ्यबारे बहस आवश्यक