शिक्षक आन्दोलन र शैक्षिक भविष्य

देशभरका शिक्षक यतिबेला काठमाडौँ केन्द्रित आन्दोलनमा छन् । शिक्षकले उठाएका मागले शिक्षा क्षेत्रमा गहिरो बहस सिर्जना गरेको छ। ती माग शिक्षकहरूको वृत्ति विकास, सेवा सुरक्षा र समग्र शैक्षिक गुणस्तर सुधार गर्ने उद्देश्यबाट प्रेरित छन्।

आन्दोलनरत शिक्षकहरूले अस्थायी शिक्षकको स्थायीकरण, राहत शिक्षकको दरबन्दी व्यवस्थापन, विद्यालय कर्मचारीको स्थायित्व, प्रारम्भिक बाल शिक्षाको व्यवस्थित प्रावधान, कक्षा १२ सम्म निःशुल्क शिक्षाको प्रभावकारी कार्यान्वयन, शिक्षकको पेन्सन र तलबमानमा सुधार लगायतका माग राखेका छन् ।

यस्तै प्रधानाध्यापक नियुक्ति प्रक्रियाको पुनरावलोकन, शिक्षक बढुवा प्रणालीमा पारदर्शिता, शिक्षक काउन्सिलको आवश्यकता, सरुवा तथा मूल्यांकन प्रक्रियामा निष्पक्षता, दुर्गम भत्ताको औचित्य, दरबन्दीको वैज्ञानिक व्यवस्थापन, निजी विद्यालयका शिक्षकको हकहितको संरक्षण र ट्रेड युनियन अधिकारको सुनिश्चितता जस्ता विषय आन्दोलनका मुख्य माग हुन्।

यस लेखमा यी मागहरूको विश्लेषण गरी नेपालको वर्तमान आर्थिक, सामाजिक र राजनीतिक परिप्रेक्ष्यमा मूल्याङ्कन गर्ने प्रयास गरिएको छ। प्रत्येक मागको औचित्य र कार्यान्वयनको सम्भाव्यतालाई अन्तर्राष्ट्रिय अभ्यासहरूसँग तुलना गर्दै वस्तुनिष्ठ दृष्टिकोण प्रस्तुत गरिनेछ। शिक्षकका यी मागहरूलाई सम्बोधन गर्न सरकार र अन्य सम्बन्धित पक्षले खेल्नुपर्ने भूमिकाबारे पनि यहाँ चर्चा गरिनेछ।

तत्काल शिक्षा सुधारका प्राथमिकता

नेपाल जस्तो अल्पविकसित देशले एकैपटक विश्वका उत्कृष्ट शिक्षा प्रणालीमा भएका सबै माग पूरा गर्न आर्थिक र प्राविधिक रूपमा चुनौतीपूर्ण हुनसक्छ। नेपालको सीमित आर्थिक वृद्धि दर, पूर्वाधारको कमी र अन्य सामाजिक-आर्थिक प्राथमिकताले शिक्षा क्षेत्रमा तत्कालै ठूलो लगानी र व्यापक सुधार गर्न बाधा पुर्‍याउन सक्छन्। धेरै नीतिहरू दीर्घकालीन रूपमा नेपालको शिक्षा प्रणाली सुधारका लागि महत्त्वपूर्ण भए तापनि, तत्काल कार्यान्वयन गर्न कठिनाइहरू छन्। उदाहरणका लागि:

• शिक्षकको तलबमान सरकारी कर्मचारीसरह बनाउनु : नेपालको वर्तमान आर्थिक क्षमताले सबै शिक्षकको तलबमान तत्काल वृद्धि गर्दा धान्न गाह्रो हुनसक्छ। यसले राज्यकोषमा ठूलो भार पार्ने र अन्य विकासका प्राथमिकतालाई असर गर्नसक्ने सम्भावना रहन्छ।
• कक्षा १२ सम्म निःशुल्क शिक्षाको पूर्ण कार्यान्वयन र शिक्षा बजेटमा वृद्धि: निःशुल्क शिक्षालाई पूर्ण रूपमा कार्यान्वयन गर्न र शिक्षा बजेटमा उल्लेख्य वृद्धि गर्न ठूलो वित्तीय स्रोत आवश्यक पर्छ। नेपालको बजेट सीमितता र अन्य क्षेत्रमा पनि लगानीको आवश्यकतालाई हेर्दा यो तत्काल सम्भव नहुन सक्छ।
• शिक्षक काउन्सिलको स्थापना र स्वतन्त्र निकायमार्फत प्रधानाध्यापक नियुक्ति: यस्ता संस्थाहरू स्थापना गर्न कानुनी र संरचनागत तयारीका साथै पर्याप्त बजेट र जनशक्ति आवश्यक पर्छ। नेपालको वर्तमान प्रशासनिक क्षमता र राजनीतिक इच्छाशक्तिलाई हेर्दा यसमा समय लाग्न सक्छ।
• निजी विद्यालयका शिक्षकलाई समान तलब, भत्ता र सामाजिक सुरक्षा: निजी विद्यालयको व्यवस्थापन र वित्तीय संरचना फरक हुने भएकाले निजीका शिक्षकलाई सरकारी विद्यालयका शिक्षकसरह सुविधा उपलब्ध गराउन कानुनी र कार्यान्वयनमा चुनौतीहरू आउन सक्छन्। यसले निजी विद्यालयको शुल्क वृद्धि गर्न वा बन्द हुनसक्ने अवस्था पनि सिर्जना गर्नसक्छ।

यद्यपि, तत्काल गर्न सकिने तीनवटा महत्त्वपूर्ण सुधार निम्नानुसार हुन सक्छन्:

१. अस्थायी शिक्षक स्थायीकरणको लागि निश्चित मापदण्ड र प्रक्रिया निर्धारण: सेवा अवधि, योग्यता र कार्यसम्पादन मूल्याङ्कन जस्ता स्पष्ट मापदण्ड बनाएर अस्थायी शिक्षकलाई स्थायी गर्ने प्रक्रिया सुरु गर्न सकिन्छ। यसले शिक्षकहरूको मनोबल बढाउन र शिक्षणको गुणस्तर सुधार गर्न मद्दत गर्नेछ। यसका लागि विद्यमान कानुनमा सुधार र पारदर्शी कार्यान्वयन आवश्यक छ।

२. प्रारम्भिक बाल शिक्षामा लगानी वृद्धि: स्विडेन र नर्वे जस्ता देशहरूको अनुभवबाट सिक्दै प्रारम्भिक बाल शिक्षाको महत्त्वलाई प्राथमिकता दिई यस क्षेत्रमा बजेट बढाउन सकिन्छ। गुणस्तरीय तालिमप्राप्त शिक्षक र पर्याप्त पूर्वाधारको व्यवस्था गरेर बालबालिकाको आधारभूत शिक्षालाई बलियो बनाउन सकिन्छ। यसले दीर्घकालीन रूपमा शिक्षा प्रणालीमा सकारात्मक प्रभाव पार्नेछ।

३. शिक्षकहरूको वृत्ति विकास र सेवा सुरक्षासम्बन्धी अध्ययन: अन्य विकसित देशहरूमा भएका सफल अभ्यास (जस्तै: अस्थायी सेवा अवधिलाई पेन्सनमा गणना गर्ने) को अध्ययन गरी नेपालको विशिष्ट परिस्थितिअनुसार कार्यान्वयन गर्न सकिने नीतिहरू पहिचान गर्न सकिन्छ। तत्काल ठूलो आर्थिक भार नपर्ने तर शिक्षकहरूको मनोबल र पेसागत विकासमा टेवा पुग्ने नीतिलाई प्राथमिकता दिन सकिन्छ।

यी तीनवटा सुधार तत्काल कार्यान्वयन गर्न तुलनात्मक रूपमा कम चुनौतीपूर्ण हुन सक्छन् र यसले नेपालको शिक्षा प्रणालीमा सकारात्मक परिवर्तनको सुरुवात गर्न मद्दत गर्नेछ। बाँकी सुधारहरूलाई क्रमशः आर्थिक वृद्धि र प्रशासनिक क्षमता विकास हुँदै गएपछि कार्यान्वयन गर्न सकिन्छ।

शिक्षक आन्दोलन: आलोचनात्मक दृष्टिकोण

शिक्षक आन्दोलनका केही माग जायज भए तापनि, यसका केही पक्षमा आलोचनात्मक दृष्टिकोण राख्नु आवश्यक छ। एसईईको कमजोर नतिजा र गाउँका विद्यालयहरूमा विद्यार्थी सङ्ख्या घट्दै गएको अवस्थामा शिक्षकहरूले केवल आफ्ना सुविधा र वृत्ति विकासमा मात्र ध्यान केन्द्रित गर्नुभन्दा समग्र शिक्षाको गुणस्तर सुधारमा बढी जोड दिनुपर्ने देखिन्छ। घरपायक जागिरलाई मात्र प्राथमिकता दिइनु र शिक्षकहरू राजनीतिक रूपमा सक्रिय हुँदा शिक्षा क्षेत्रको निष्पक्षतामा प्रश्न उठ्न सक्छ। राज्यको शिक्षा पद्धति परिणाममुखी नभएको र पाठ्यक्रममा सुधारको खाँचो रहेको बेला शिक्षक आन्दोलनले यी विषयहरूलाई पनि प्राथमिकतामा राख्नुपर्ने हो।

नैतिक शिक्षाको अभाव र पूर्वीय दर्शनका मूल्य-मान्यतालाई शिक्षामा समावेश गर्ने आवश्यकतालाई बेवास्ता गर्दै केवल आफ्ना मागमा केन्द्रित हुनुले आन्दोलनको दायरा साँघुरो बनाएको छ। प्रविधिको प्रयोग र शिक्षकहरूको व्यावसायिक तालिमको महत्त्वलाई पनि आन्दोलनले पर्याप्त स्थान दिएको देखिँदैन।

यी महत्त्वपूर्ण सुधारका क्षेत्रहरूलाई ओझेल पार्दै केवल व्यक्तिगत र संस्थागत मागहरूलाई मात्र अघि सार्नुले आन्दोलन स्वार्थकेन्द्रित भएको देखिन सक्छ। त्यसैले, शिक्षकले आफ्ना मागसँगै शिक्षा प्रणालीमा देखिएका गम्भीर समस्या समाधानका लागि पनि सरकारलाई रचनात्मक दबाब दिनुपर्ने देखिन्छ।

कार्यान्वयनका लागि थप सुझाव

आर्थिक विश्लेषण: प्रत्येक माग कार्यान्वयनका लागि आवश्यक बजेट र त्यसको व्यवस्थापनको स्पष्ट खाका तयार गर्नुपर्छ। वैकल्पिक वित्तीय स्रोतहरूको पहिचान पनि महत्त्वपूर्ण हुन्छ।

सामाजिक प्रभाव: यी माग कार्यान्वयनले समाजमा पार्ने सकारात्मक र नकारात्मक प्रभावको मूल्याङ्कन गरिनुपर्छ। शिक्षकको मनोबल बढ्दा विद्यार्थीको सिकाइमा पर्ने प्रभावलाई विशेष रूपमा हेर्नुपर्छ।

राजनीतिक इच्छाशक्ति र चुनौती: यी मागहरू कार्यान्वयन गर्न सरकारको राजनीतिक प्रतिबद्धता र कार्यान्वयनमा आउनसक्ने चुनौतीहरूको पहिचान र समाधानको उपाय खोजिनुपर्छ।

प्राथमिकता निर्धारण: सबै मागहरू एकैपटक कार्यान्वयन गर्न सम्भव नहुन सक्छ। त्यसैले तत्काल सम्बोधन गर्नुपर्ने र दीर्घकालीन योजनामा राख्न सकिने मागको प्राथमिकता निर्धारण गर्नुपर्छ।

सरोकारवालासँग संवाद: शिक्षक, सरकार, अभिभावक, विद्यार्थी र शिक्षाविद् लगायत सबै सरोकारवालाहरूसँग बृहत छलफल र सहमति गरेर अगाडि बढ्नुपर्छ।

निष्कर्ष

शिक्षकका माग अन्तर्राष्ट्रिय उत्कृष्ट अभ्यास र नेपालको विशिष्ट आर्थिक, सामाजिक र राजनीतिक अवस्थालाई ध्यानमा राखेर सम्बोधन गर्नुपर्छ। सरकारले यी मागहरूको सम्भाव्यता अध्ययन गरी चरणबद्ध रूपमा कार्यान्वयन गर्न ठोस योजना बनाउनुपर्छ। शिक्षकहरूले पनि आफ्ना मागलाई रचनात्मक र व्यावहारिक रूपमा प्रस्तुत गर्दै सरकारसँग सहकार्य गर्नुपर्छ। शिक्षा क्षेत्रको दीर्घकालीन सुधारका लागि सबै सरोकारवालाहरूको सकारात्मक भूमिका अपरिहार्य छ।

अन्त्यमा, आन्दोलनकारीहरूले संयमता अपनाउनु र सरकारले उनीहरूका जायज मागलाई गम्भीरतापूर्वक सुन्नु आवश्यक छ। विद्यार्थीको पठनपाठनमा बाधा नपर्ने गरी समस्याको समाधान खोजिनुपर्छ।

सरकारले आर्थिक र सामाजिक अवस्थालाई मध्यनजर गर्दै व्यावहारिक र दीर्घकालीन समाधानका लागि पहल गर्नुपर्छ। शिक्षक र सरकारबीचको सकारात्मक संवाद र सहकार्यबाट नै शिक्षा क्षेत्रमा गुणात्मक परिवर्तन सम्भव छ।