गोलीले रोक्न नसकेको त्यो जनविद्रोह

१५ जेठ, पोखरा । २४ चैत २०६२ मा राजतन्त्रविरुद्ध संयुक्त जनआन्दोलन घोषणा हुँदा नेतृत्व पंक्तिमै थिए, चित्र सापकोटा । बागलुङको सदरमुकामस्थित लालीगुँरास चोकबाट सुरु भएको विद्रोह मत्थर हुनुको साटो आन्दोलनकारीको संख्या बढ्दै गयो ।

जनआन्दोलन सुरु भएको तेस्रो दिन अर्थात् २६ चैतको बिहान पनि राजतन्त्रविरुद्ध निस्किएको नाराबाजीसहितको जुलुसले लालीगुँरास चोक भरियो । ‘प्रहरी रोक्न खोज्ने र आन्दोलनकारीले तोड्न खोज्ने प्रयास चलिरहेकै थियो । पछि प्रहरीले घेराबन्दी गरेर आक्रमण थाल्यो,’ सापकोटा सम्झन्छन्, ‘केराको बोक्रामा चिप्लिन पुगें ।’

त्यति नै बेला अश्रुग्याँस फाल्ने हतियार टाउकोमा प्रहार हुँदा उनी अचेत भए । ‘हतियार धेरै बजि्रएर टाउकोमा चोट लागेकाले अहिले पनि समस्या उस्तै छ,’ सापकोटा भन्छन्, ‘धेरै बोल्यो भने मुख सुख्ने, रिंगटा लाग्ने, निद्रा नलाग्ने हुन्छ ।’ त्यसबेला उनको टाउकोमा २६ टाँका लगाउनुपरेको थियो ।

ज्यानकै बाजी राखेर राजतन्त्रविरुद्धको त्यो आन्दोलनमा किन गएको ? उनको जवाफ छ, ‘सामन्तवादी राजतन्त्र अन्त्य गरी पूर्णलोकतन्त्र (गणतन्त्र) ल्याउन ।’

ज्यानको माया नगरी अरुजस्तै सापकोटा पनि सडकमा उत्रिएको त्यही जनआन्दोलनले राजतन्त्रको अन्त्य गर्ने आधार निर्माण गर्यो । ११ वैशाख २०६३ मा संसद पुनर्स्थापना भयो भने त्यसको दुई वर्षपछि १५ जेठ २०६५ मा मुलुकमा २४० वर्ष चलेको राजतन्त्र अन्त्य भएर गणतन्त्र स्थापना भयो ।

गणतन्त्र स्थापना भएको पनि १५ वर्ष पुगेको छ । तर यो १५ वर्षमा गणतन्त्र पनि अधुरो जस्तो लाग्न थालेको छ, सापकोटालाई । ‘मेरो अनुभूतिमा राणा फाल्ने आन्दोलन, पञ्चायत फाल्ने आन्दोलनदेखि लिएर राजतन्त्र अन्त्य गर्ने बेलासम्मका आन्दोलन, संघर्षहरु अधुरो भए भन्ने लाग्छ,’ उनी भन्छन्, ‘सबै आन्दोलन सम्झौतामा गएर टुंगियो । गणतन्त्रमै पनि संघीयता आयो, तर वैज्ञानिक संघीयता आएन ।’

बाग्लुङका चित्र सापकोटाकै जस्तो समस्या पोखराका ढाकाराम पौडेलले पनि खेपिरहेका छन् । शाही शासनविरुद्धको त्यही आन्दोलनमा होमिदा घाइते भएका पौडेल अहिले पनि श्वासप्रश्वासको समस्या खेपिरहेका छन् ।

धन्न ! उनी बाँचे । ‘महेन्द्रपुलमा भीमसेन दाहालको मृत्यु भएपछि पोखराको आन्दोलन झनै चर्किएको थियो,’ पौडेल सम्झन्छन्, ‘त्यसैको अर्को दिन म आफू पनि घाइते भएँ ।’

महेन्द्रपुलमा सेनाले चलाएको गोली लागेर ज्यान गुमाएका काभ्रेका दाहाल दोस्रो जनआन्दोलनकै पहिलो शहीद हुन् । ‘सेनाको गोलीले भीमसेन दाहाल शहीद हुनुभयो । भोलिपल्ट पृथ्वीचोकमा म घाइते भएँ’, पौडेल भन्छन् ।

तर त्यही आन्दोलनले व्यवस्था नै परिवर्तन गरेपछि पौडेल खुशीले रमाएका थिए । ‘नेपाली जनताले भोग्दै आएको अन्याय अत्याचार, चरम विकृतिबाट माथि उठ्न बहुदलीय व्यवस्था मात्रै पर्याप्त भएन, गणतन्त्र ल्याउनपर्छ भन्ने थियो’ पौडेल सम्झन्छन्, ‘जनताले चाहेको राज्य हुन्छ भनेरै आन्दोलनमा लागेका थियौं ।’

तर गणतन्त्र स्थापनाको १५ वर्षसम्म बित्दा भने पौडेल खुशी देखिन्नन् । ‘धेरै नेपाली जनताको बलिदानीपूर्ण आन्दोलनबाट गणतन्त्र आयो । तर, अहिलेकै जस्तो स्थितिका लागि त्यो आन्दोलन भएको थिएन,’ पौडेल भन्छन्, ‘हामीले चाहेको जनता नै राजा बनुन् भन्ने थियो । तर, यहाँ सीमित व्यक्तिको मात्रै हालीमुहाली भयो ।’ उनी हिजोआज पोखराको रामबजारमा किराना पसल चलाउँछन् ।

२०६२/०६३ सालको जनआन्दोलनमा ज्यानकै प्रवाह नगरी सक्रिय भएकी पोखराकी शान्ता बस्यालको अनुभव पनि चित्र सापकोटा र ढाकाराम पौडेल भन्दा धेरै भिन्न छैन । त्यो १९ दिने जनआन्दोलनमा घाइते भएकी उनी गणतन्त्रले जनअपेक्षा पूरा गर्न नसकिरहेको बताउँछिन् । ‘यो भनेको शासकहरुको अदूरदर्शिता हो । त्यतिबेला पनि हामी शासकहरुको गतिविधिविरुद्ध लागेका थियौं, अहिलेका नेतृत्वमा पनि त्यही अदूरदर्शिता देखियो’, उनी भन्छिन् ।

तर गणतन्त्र प्राप्तिको १५ वर्षमा राजनीतिक उपलब्धि संस्थागत गर्ने काम भने भएजस्तो लाग्छ, बस्याललाई । ‘हामीले संविधान पाएका छौं । त्यो संविधानलाई राम्रोसँग कार्यान्वयन गरेर थोरै समयमा राम्रो प्रगति गर्न सक्थ्यौं,’ बस्याल भन्छिन्, ‘तर यत्रो ठूलो उपलब्धिलाई सामान्य ढंगले लिने काम भए जस्तो लाग्छ ।’

जनआन्दोलनका घाइते पौडेल पनि नागरिकले गणतान्त्रिक प्रणालीमै गुनासो गर्ने अवस्था नेतृत्वमा नबदलिएको शैलीका कारणले भएको तर्क गर्छन् । ‘०६२/६३ को आन्दोलन एकदम उत्साहका साथ भएको थियो । १० वर्ष लगाएर संविधान बनायौं । सानैदेखि संविधानसभाको चुनाव गर भनेर नारा लगाउँथ्यौ, त्यो सपना पूरा भयो’ पौडेल भन्छन्, ‘तर, जुन उद्देश्यले गणतन्त्र ल्याएका थियौं । राजनीतिक नेतृत्वको शैली परिवर्तन नभएकाले प्रशस्त गुनासो छन् ।’

‘निराशाले विकल्पको खोजी हुन्छ, प्रणाली चल्दैन’

कपीलमणि दाहाल