डा. झलक गौतम जनस्वास्थ्यविद्
खोपले शरीरमा कसरी काम गर्छ ?
२०८० माघ ५ गते १३:३९ 
डा. झलक गौतम जनस्वास्थ्यविद्
जब हामी जन्मिन्छौं, लगत्तै शरीरमा खोप (सुई) लगाइन्छ । त्यसपछि केही हप्तामा अर्को खोप लगाइन्छ । जन्मिएर एक वर्षको उमेर हुँदासम्म हाम्रो शरीरमा एक दर्जन खोप लगाइसकेको हुन्छ ।
आखिर किन यसरी खोप लगाउनुपरेको होला ? खोप लगाएन भने के होला ? यससँगै उठ्ने अर्को प्रश्न हो, विभिन्न रोगव्याधिले सताउँदा किन खोप अनिवार्य लगाउनुपर्ने हुन्छ ?
खासमा खोपले हाम्रो शरीरमा यस्तो प्रतिरक्षा प्रणाली विकास गरिदिन्छ, जसले कतिपय सम्भावित रोग लाग्न दिंदैन । खासमा यो एउटा सूक्ष्म जैविक पदार्थ हो ।
खोपको विकास हुनुअघि बाल मृत्युदरको आँकडा अत्यासलाग्दो थियो । बालबालिकाहरु विभिन्न संक्रामक रोगको सिकार हुन्थे र अकालमै ज्यान गुमाउँथे । यसरी नै विश्वका बालबालिकालाई ‘बिफर’ले त्रस्त बनाएको थियो ।
सन् १७९६ मा बेलायती वैज्ञानिक इडवार्ड जेनरले बिफरबाट बचाउन आधुनिक खोपको इतिहास सुरु गरेका थिए । बिफरविरुद्ध खोप दिने अभियान तीव्र बनाइयो । सन् १९८० मा विश्व स्वास्थ्य संगठनले ‘बिफर विश्वव्यापी रुपमै उन्मूलन भएको’ प्रमाणित गर्यो । खोपको कारण संक्रामक रोग उन्मूलन भएको यो पहिलो घटना थियो ।
नेपालमा भीमसेन थापाको पालामा बिफरको खोप पहिलो पटक भित्र्याइएको थियो । त्यसो त बिफर भाइरसले १९ औं र २० औं शताब्दीमा बिफरले नेपालीलाई आच्छु–आच्छु बनाएको थियो । त्यसबेला सर्वसाधारणदेखि राजा–रानीसमेत यस महामारीको सिकार भए । सन् १७९९ मा राजा रणबहादुर शाहकी पत्नी कान्तिवती बिफरले ग्रस्त भएपछि राजा रणबहादुरले सिंहासनसमेत त्यागेको इतिहास पाइन्छ ।
नेपालमा खोपको प्रचलन सुरु हुनुअघि मान्छेहरु ‘हे भगवान रोगव्याधि नलागोस्’ भनी पुकारा गर्थे । नेपालमा २०३४ सालदेखि विस्तारित खोप सेवा सुरु भएको हो । खोपकै कारण पोलियो जस्ता रोग उन्मूलन उन्मुख भएको छ । दादुरा, रुबेला नियन्त्रणको अवस्थामा छ ।
खोप किन लगाइन्छ ?
कुनै पनि रोगबाट शरीरलाई सुरक्षित राख्न खोप लगाइन्छ । साथै कतिपय रोग नियन्त्रण र उन्मूलनका लागि पनि खोप लगाइन्छ । यसले शरीरभित्र ब्याक्टेरिया वा भाइरसले विकास गर्ने विषाक्त पदार्थलाई कमजोर बनाउँछ ।
शरीरलाई रोगप्रतिरोधी बनाउन र कतिपय रोगको जोखिमबाट बचाउन खोप लगाइन्छ । यसरी खोपले जीवनको रक्षा गर्छ ।
नेपाल सरकारले बालबालिकालाई १३ वटा रोगविरुद्धको खोप उपलब्ध गराएको छ । यो खोप शिशु जन्मिएलगत्तै सुरु हुन्छ र १५ महिनाको हुँदासम्म लगाउनुपर्छ । बालबालिकाका लागि उपलब्ध हुने खोप पायक पर्ने स्वास्थ्य चौकी वा खोप केन्द्रमा उपलब्ध हुन्छ ।
शिशु मात्र होइन, गर्भवतीलाई पनि खोप लगाउनुपर्छ । उनीहरुलाई दुईवटा टीडी खोप लगाइन्छ । गर्भवती भएलगत्तै पहिलो मात्रा र एक महिनापछि अन्तरालमा दोस्रो मात्रा खोप लगाइन्छ । यस खोपले गर्भवतीलाई धनुष्टंकार र भ्यागुते रोगविरुद्ध सुरक्षा दिन्छ । साथै गर्भभित्रका शिशुलाई ती रोगसँग लड्ने क्षमता विकास गर्छ ।
भर्खरै मात्र सरकारले किशोरीहरुलाई एचपीभी खोप उपलब्ध गराएको थियो । यसले उनीहरुमा पाठेघरको मुखको क्यान्सर हुने जोखिमबाट बचाउँछ । त्यस्तै कहिले संक्रामक रोगको महामारीबाट बच्न त कहिले आकस्मिक दुर्घटना (कुकुर, बिरालोको टोकाइ)बाट शरीरलाई बचाइराख्न खोप लगाउनुपर्ने हुन्छ ।
खोप लगाइएन भने के हुन्छ ?
शिशुलाई डेढ वर्षको उमेरभित्र १३ वटा खोप अनिवार्य गरिएको छ । यी खोप लगाउन छुटेमा विभिन्न रोगको जोखिम रहन्छ । जस्तो भ्यागुते रोग, लहरे खोकी, धनुष्टंकार, हेपाटाइटिस बी, हेमोफिलस बीबाट हुने मेनिन्जाइटिस र निमोनिया । यसैगरी समयमै खोप दिइएन भने पोलियोमाइलाइटिस, रोटा भाइरसबाट हुने पखाला, दादुरा, रुबेला, जापानिज इन्सेफलाइटिस जस्ता रोगहरुले कुनै पनि बेला सताउन सक्छ ।
कुन खोप, कहिले ?
बीसीजी खोप
यो खोप शिशु जन्मिने बित्तिकै लगाइन्छ । यसले क्षयरोगविरुद्ध लड्ने काम गर्छ । यो एक मात्रा लगाए पुग्छ । अस्पतालमा जन्मिएका बालबालिकालाई यो खोप त्यहीं लगाइन्छ । तर शिशु घरमा जन्मिएको अवस्थामा अस्पताल, स्वास्थ्य केन्द्र र खोप केन्द्रमा गएर लगाइदिनुपर्छ ।
डीपीटी, हेप बी खोप
यी खोप शिशुलाई ६, १० र १४ हप्ता गरी तीन पटक लगाइन्छ । डीपीटीले भ्यागुते रोग, लहरेखोकी, धनुष्टंकारबाट बचाउँछ भने हेप बी खोपले हेपाटाइटिस बी र हेमाफिलस बी खोपले हेमोफिलस बीबाट हुने मेनिन्जाइटिस र निमोनियाबाट जोगाउने काम गर्छ ।
पोलियो थोपा
पोलियोको खोप पनि ६, १० र १४ हप्ताको उमेरमा मुखबाट ख्वाइन्छ । यो तीन पटक दिइन्छ । यसले पोलियोमालाइटिस अर्थात् पक्षघात हुनबाट जोगाउँछ ।
एफआईपीभी
यो खोप पोलियोविरुद्ध सुइद्वारा दिइने खोप हो । यो शिशुलाई जन्मेको ९ हप्ता र १४ हप्ताको उमेरमा दुईपटक दिनुपर्छ ।
रोटा खोप
बालबालिकामा रोटा भाइरसका कारण बढ्ता झाडापखाला लाग्छ । रोटा भाइरसबाट हुने झाडापखाला रोक्नका लागि शिशु जन्मेको ६ हप्ता र १० हप्तामा रोटा खोप दिइन्छ ।
पीसीभी खोप
यो खोप ६ हप्ता, १० हप्ता र ९ महिनाको उमेरमा दिइन्छ । यो तीन पटक दिइन्छ । यसले न्युमोकोकसबाट हुने मेनिन्जाइटिस, कान पाक्ने समस्या र निमोनियाबाट बचाउँछ ।
दादुरा–रुबेला खोप
यो खोप ९ महिना र १५ महिनाको उमेरमा दादुरा–रुबेलाविरुद्धको दिइन्छ । यसले दादुरा, रुबेलाबाट जोगाउँछ ।
टाइफाइडको खोप
यो खोप टाइफाइड रोगविरुद्ध दिइन्छ । यो शिशु जन्मेको १५ महिनामा एकपटक दिइन्छ ।
जेई खोप
यो खोप १२ महिनाको उमेरमा दिइन्छ । यसले जापानिज इन्सेफलाइटिसबाट बचाउँछ ।
कुन–कुन माध्यमबाट खोप लगाइन्छ ?
पोलियो र रोटा खुवाइन्छ । अन्य खोप सुईको माध्यमबाट बीसीजी, पीसीभी, एफआईपीभी, डीपीटी, दादुरा र रुबेला, जापानिज इन्सेफलाइटिस दिइन्छ । बीसीजी, एफआईपीभी, दादुरा र रुबेला खोप पाखुरामा सुईद्वारा लगाइन्छ भने बाँकी खोप तिघ्रामा लगाइन्छ ।
खोप लगाउन ढिलो भएमा के हुन्छ ?
तोकिएको समय अर्थात् १५ महिनाभित्रै खोप लगाउनु प्रभावकारी हुन्छ । तर कुनै कारणले खोप लगाउन छुट्न वा ढिलो हुनसक्छ । तर ढिलो भयो भन्दैमा खोप नलगाई बस्नु हुँदैन । ढिलै भएपनि खोप अनिवार्य लगाउनुपर्छ । साथै नेपाल सरकारले ‘डिले खोप’ अर्थात् खोप लगाउन छुटेका वा ढिलो भएकालाई पाँच वर्षसम्म पनि दिने गरेको छ ।
तस्वीर, भिडियो : चन्द्रबहादुर आले/अनलाइनखबर
प्रतिक्रिया 4