यो पनि पढ्नुहोस
डा. प्रियंका त्रिपाठी प्रसूति तथा स्त्रीरोग विशेषज्ञ
महिनावारी अनियमित हुनुको कारण के हो ?
२०८० फागुन ८ गते १३:३५
डा. प्रियंका त्रिपाठी प्रसूति तथा स्त्रीरोग विशेषज्ञ
महिनावारी महिलामा हुने प्राकृतिक प्रक्रिया हो । किशोरीवस्थामा पुगेपछि महिनावारी चक्र सुरु हुन्छ र यो हरेक महिनामा एकपटक हुन्छ । कसैलाई महिनावारी चक्रमा असहज र धेरै दुखाइ हुनसक्छ । त्यसमा महिनावारी अनियमित भएमा तनावको कारण बन्न जान्छ ।
अनियमित महिनावारी के कारणले हुन्छ ? कुन अवस्थामा यो जोखिमपूर्ण हुन्छ ? भनेर जान्न आवश्यक हुन्छ, ताकि समयमै यसलाई पहिचान तथा उपचार गर्न सकियोस् ।
सबैभन्दा पहिला अनियमित महिनावारी र नियमित महिनावारीबारे बुझौं । महिनापिच्छे महिलाको पाठेघरको भित्री तह बन्छ । सो तहले निषेचन नभएको अण्डा नपाएपछि टुक्रिन्छ र त्यससँगै रगत बग्छ । गर्भाशयले बनाएको सो रगतको तह योनीमार्ग हुँदै शरीरबाट बाहिर निस्कन्छ । यसैलाई हामी महिनावारी भनेर बुझ्छौं । जुन किशोरावस्थामा प्रवेश गरेपछि सुरु हुन्छ ।
सन्तान जन्माउनका लागि महिलाको शरीरमा यस्तो प्रक्रिया जारी रहन्छ । सामान्यतया यो २८ दिनदेखि ३५ दिनभित्रमा हुन्छ । अर्थात् कसैलाई हरेक २८ दिनमा महिनावारी हुन्छ भने कसैलाई ३५ दिनभित्रमा । यसरी एकै गतिमा उल्लेखित मितिमा महिनावारी समान रुपमा भइरहन्छ भने त्यसलाई नियमित महिनावारी भनिन्छ ।
त्यसबाहेक पनि कसैलाई छिटो वा कसैलाई ढिलो महिनावारी हुनसक्छ, जसलाई महिनावारी गडबडी वा अनियमित महिनावारी भनेर बुझिन्छ ।
कारण
कुनै कारणवश एस्ट्रोजेन र प्रोजेस्टेरोन हार्मोनको असन्तुलन भएमा अनियमित महिनावारी हुन्छ । यी हार्मोनमा असन्तुलन आउने थुप्रै कारण छन् । जसलाई सामान्य र गम्भीर दुई भागमा विभाजन गर्न सकिन्छ ।
सामान्य मान्न सकिने अवस्था
तनाव बढ्नु
महिनावारी चक्र गडबडी हुने ९० प्रतिशत कारण तनाव मानिन्छ । कुनै कुराको तनाव अत्यधिक मात्रामा लिंदै गएमा हार्मोनको सन्तुलनमा गडबड आउँछ ।
किनभने तनाव उच्चतम बिन्दुमा पुगेपछि तनाव हार्मोन एन्ड्रोलिन र कोर्टीसोल हार्मोन हाबी हुन जान्छ । जसले एस्ट्रोजेन र प्रोजेस्टेरोन हार्मोनमा प्रतिक्रिया गरी यसको उत्पादनमा असर गर्छ । जसले अण्डालाई उत्पादन हुन दिंदैन र महिनावारी नियमित हुँदैन ।
तौल घट्नु
यदि शरीर दुब्लो छ वा अचानक तौल घटिरहेको छ भने पनि महिनावारी अनियमित हुनसक्छ । अत्यधिक दौडधुपले खानपानमा उचित समय नदिनु, पौष्टिक आहार कम खानु, कोही तौल बढ्ने चिन्ताले क्यालोरी नियन्त्रण गर्न आवश्यक खानेकुराभन्दा कम खाने युवतीमा तौल घट्न सक्छ । कोही जति खाए पनि शरीर अत्यधिक दुब्लो छ भने पनि अण्डाशयको लागि आवश्यक हार्मोन उत्पादन हुन बन्द हुनसक्छ ।
मोटोपन
अत्यधिक तौल पनि महिलाको महिनावारीमा असर गर्ने कारक बन्न सक्छ । मोटो शरीर भएमा एस्ट्रोजेन हार्मोनको उत्पादन चाहिनेभन्दा बढी हुन्छ । जसले महिनावारी नियमित हुन दिंदैन ।
चाहिनेभन्दा बढी व्यायाम
स्वस्थ रहनका लागि व्यायाम आवश्यक छ । तर आवश्यकता भन्दा बढी व्यायाम गर्नु भनेको एस्ट्रोजेन र प्रोजेस्टोरोन हार्मोनलाई दखल दिनु हो । शरीरको बोसो ह्वात्तै हटाउन गरिने कडा व्यायामले अण्डा उत्पादनमा रोक लगाउन सक्छ ।
शारीरिक परिपक्वता
किशोरीमा शारीरिक परिपक्वतामा ढिलो-छिटो हुँदा महिनावारीको चक्र प्रभावित हुनसक्छ । किशोरीको शारीरिक विकास नहुँदा पहिलो पटक महिनावारी भएपछिको एक-डेढ वर्षसम्म पनि महिनावारी नहुने वा अनियमित हुनसक्छ ।
गम्भीर कारण
हाइपोथाइरायडिज्म
थाइराइड ग्रन्थीले शरीरमा थाइराइड हार्मोन पैदा गर्छ । तर यो ग्रन्थी कम मात्रामा उत्पादन हुन्छ । तब त्यसलाई हाइपोथाइरायडिज्म भनिन्छ । यसले हार्मोनलाई प्रभाव पारी महिनावारी चक्रलाई असर गर्छ ।
पीसीओडी
पीसीओडी वा पीसीओएस एक हार्मोनल समस्या हो । जसमा शरीरमा सामान्यभन्दा बढी एन्ड्रोजन हार्मोन बन्छ । र, महिनामा एकपटक बन्ने अण्डाशय नियमित रुपमा बन्न सक्दैन । जसकारण महिनावारी अनियमित हुन्छ । अत्यधिक तौल बढ्ने, अनुहारमा कपाल आउनु र डण्डीफोर आउनु यसको सामान्य लक्षण हुन् ।
गर्भाशयमा फाइब्रोइड्स
गर्भाशयमा हुने ट्युमर जसलाई मासु पलाएको वा ओभेरियन सिस्ट पनि भन्ने गरिन्छ । यो ट्युमर क्यान्सरयुक्त नभए पनि महिनावारीलाई असर भने पक्कै गर्छ । यसले पनि महिलामा हुने एस्टोजेन र प्रोस्टेजन हार्मोनलाई असर गरिरहेको हुन्छ । जसको एउटा संकेत हो, अनियमित महिनावारी ।
योनीमा संक्रमण
योनी तथा पाठेघरमा संक्रमण हुँदा महिनावारी अनियमित हुन्छ । यस्तोमा महिनावारी हुँदा अत्यधिक दुखाइ पनि हुनसक्छ ।
एण्डोमेट्रियोसिस
एण्डोमेट्रियोसिस गर्भाशयमा हुने समस्या हो । गर्भाशयको आन्तरिक पत्र बनाउने एन्डोमेट्रियम जब असामान्य बढोत्तरी हुनथाल्छ, त्यो गर्भाशयबाट बाहिर फैलिन थाल्छ । कहिलेकाहीं त गर्भाशयको पत्र अण्डाशय, आन्द्रा र अन्य प्रजनन् अंगमा पनि फैलन्छ । यसैलाई एन्डोमेट्रियोसिस भनिन्छ । यो समस्या मासिक स्रावसँग जोडिएको छ ।
एन्डोमेट्रियोसिस भएपछि महिनावारी अनियमित हुन्छ । महिनावारी हुँदा धेरै रगत बग्छ ।
१५ दिनमै महिनावारी
यदि कसैमा १५ दिन नपुग्दै महिनावारी हुन्छ भने त्यसको कारण हुनसक्छ, एस्ट्रोजेनको स्तरको कमी । एस्ट्रोजेनको कमी भएमा अन्य हार्मोनको उत्पादनमा पनि कमी ल्याउँछ । जसले तनावको स्तरलाई पनि बढाइदिन्छ । जसकारण १५ दिनमा पनि रक्तस्राव हुनसक्छ । त्यसबाहेक योनी तथा पाठेघरमा संक्रमण भइ गोनोरिया हुँदा पनि महिनामा दुई पटक महिनावारी हुनसक्छ ।
महिनावारी पीडादायी किन हुन्छ ?
रगत राम्ररी बाहिर नबग्ने, पाठेघरको मुखमा समस्या भएर रगत बग्न सक्दैन, जसले रगतभित्रै बस्दा महिनावारी कष्टकर हुनसक्छ । कुनै महिलाको पाठेघरको भित्री मुख जसबाट रक्तस्राव हुने गर्छ, त्यो एकदमै कसिएको हुन्छ । यस्तो अवस्थामा पनि महिनावारी निकै कठिन हुन्छ ।
यद्यपि, पीडा सबै महिलालाई उस्तै हुँदैन । हरेक महिलाको पीडाका प्रकार फरक हुन्छ । कसैलाई तल्लो पेटदेखि खुट्टासम्म, त कसैलाई यससँगै कम्मर र ढाड पनि दुख्छ । जसले शरीरलाई दुईदेखि तीन दिनसम्म शारीरिक रुपमा थकित र कमजोर बनाउँछ ।
कति रगत बग्नु सामान्य ?
महिनावारी चक्रमा ८० देखि १०० एमएलसम्मको रगत बग्नुलाई सामान्य मानिन्छ । दिनमा दुईदेखि तीनवटासम्म प्याड भिज्नु राम्रो हुन्छ । तर सात दिनभन्दा धेरै रगत बग्नु, छिटो छिटो महिनावारी चक्र हुन्छ भने चिकित्सकको परामर्शमा लिनुपर्छ ।
कति बेला अस्पताल जाने ?
-महिनावारीको समय ४० दिनभन्दा बढी नाघेमा,
-नियमित हुने महिनावारी अचानक रोकिएमा,
-महिनावारी हुँदा अत्यधिक पीडा हुनु र रक्तस्राव भएमा,
-एक साताभन्दा बढी समयसम्म रक्तस्राव भइरहेमा,
-महिनावारी हुँदा अत्यधिक पेट दुखाइ हुनु ।
उपचार
जबसम्म अनियमित महिनावारीले ठूलो समस्या ल्याउँदैन, तबसम्म उपचारको आवश्यकता हुँदैन । तर अत्यधिक पेट दुखाइ हुनु, रक्तस्राव धेरै हुनु र गर्भ रहन पनि समस्या भइरहेको छ भने पाठेघरको परीक्षण गराउनुपर्ने हुन्छ ।
पीसीओएस र हाइपोथाइराइडको लागि भने हार्मोनल औषधि लिनुपर्ने हुन्छ ।
त्यस्तै, तनाव व्यवस्थापन गर्ने, पेट दुख्दा ‘हट वाटर ब्याग’ले सेक्ने, तातो पानीले मात्र नुहाउने, आवश्यक शारीरिक सक्रियता बढाउने, पौष्टिक आहार बढी खाने, जंक फुड नखाने र अत्याधिक व्यायाम नगर्ने गर्दा पनि महिनावारी समस्या कम गर्छ ।
प्रतिक्रिया 4