‘जुत्ता सुँघाएर निको हुँदैन छारेरोग, उपचारको नयाँ प्रविधि छ’

पहिले–पहिले मानिसहरू भन्थे— ‘छारेरोग लागेकालाई जुत्ता सुँघाउनुपर्छ ।’ तर, यो एकदमै पुरातन र अवैज्ञानिक बुझाइ हो । हुनसक्छ, त्यसबेला यसबारे मान्छेमा ज्ञान थिएन । कोही अचानक बेहोश भएमा जुत्ता सुँघाउने गरियो र उक्त व्यक्ति तंग्रिए होलान् । यो संयोग मात्र हो ।

छारेरोग लागेका व्यक्ति जब बेहोश हुन्छ, सामान्यतः त्यो केही सेकेन्डको लागि मात्र हुन्छ । केही गर्नै पर्दैन, आफैं होश खुल्छ । तर, कसैमा यो अवधि लम्बिन सक्छ र समस्या जटिल बन्न सक्छ । कतिपय अवस्थामा मृत्यु नै पनि हुनसक्छ ।

तर, हामीकहाँ छारेरोग आम समस्या जस्तो भइसकेको छ । मैले दिनमा ५० जना बिरामी हेरें भने त्यसमध्ये ११ देखि १५ प्रतिशतमा छारेरोगको कुनै न कुनै समस्या देखिएको छ । यो सामान्य संख्या होइन ।

भनिहालौं, अब छारेरोगको उपचार नयाँ एवं उन्नत प्रविधिबाट सुरु भएको छ । यो सुरुवात नेपालकै जेठो अस्पताल वीर अस्पतालबाट भएको हो । सो प्रविधिलाई ‘भेगस नर्भ स्टिमुलेशन’ भनिन्छ । यसले छारेरोग भएकालाई सम्भावित जोखिमबाट बचाउँछ । यो एकदमै सामान्य शल्यक्रियाबाट जडान गरिने प्रविधि हो ।

तर, हामीकहाँ धेरैलाई यसबारे थाहा छैन । त्यसैले मानिसहरू छारेरोग बोकेरै बाँचिरहेका छन् ।

डीप ब्रेन स्टिमुलेशन भनेको के हो ? यसले कसरी काम गर्छ ? यो प्रविधि जडान गर्न कति खर्च लाग्छ ? यावत् प्रश्नको जवाफ खोज्नुअघि सरल भाषामा छारेरोगलाई बुझौं ।

के हो छारेरोग ?

हाम्रो शरीरका गतिविधिलाई नियन्त्रण गर्न मस्तिष्कमा तरंग पैदा हुनेगर्छ । सो तरंग पैदा गर्ने संयन्त्रमा कहिलेकाहीं खराबी आउन सक्छ । यस्तो अवस्थामा शरीरको कुनै अंग चलाउन नसक्ने हुनसक्छ । वा बेहोश हुनसक्छ । यस स्थितिलाई छारेरोग भन्ने गरिएको छ ।

अहिले छारेरोगले धेरैलाई सताएको छ । यही कारण हामीकहाँ यो आम समस्या मानिन्छ ।

छारेरोग किन हुन्छ ?

छारेरोग हुनुमा धेरै कारण छन् । मस्तिष्कमा कुनै पनि समस्या भएमा जस्तो; संक्रमण, ट्युमर, ब्रेन ह्यामरेज छारेरोग हुनसक्छ । कतिपय अवस्थामा जन्मजात पनि यो समस्या आउन सक्छ । छारेरोग भएकामध्ये ८० प्रतिशतको रोग पत्ता लाग्छ । बाँकीको के कारणले भएको हो भन्ने थाहा हुँदैन । त्यसलाई हामी इडियोपेथिक सिजर डिसअर्डर भन्छौं ।

१. कीराको फुल

एक किसिमको कीराको फुल (अण्डा) खाना र पानीको माध्यमबाट हाम्रो पेटमा पुग्छ । त्यो सूक्ष्म अण्डा रगत हुँदै दिमागसम्म पुग्छ । दिमाग यस्तो छ कि, त्यहाँ उक्त कीराको अण्डा पुगेपछि मर्छ । यद्यपि त्यो मरे पनि फर्कने बाटो छैन ।

त्यसले दिमागमा एउटा दाग बनाइदिन्छ । त्यही कारणले हाम्रो देशमा धेरैजसोलाई छारेरोग देखिएको हो ।

२. ब्रेन ट्युमर

ब्रेन ट्युमर छ भने पनि छारेरोगको लक्षण देखिन्छ । ट्युमर, जसले मस्तिष्कलाई असर गरेको हुनसक्छ ।

३. टाउकोमा चोटपटक

टाउकोमा कुनै पनि किसिमको चोटपटक लागेको छ भने त्यसले मस्तिष्कमा असर गर्छ ।

४. ब्रेन ह्यामरेज

छारेरोग हुनुको एउटा कारणमा ब्रेन ह्यामरेज पनि हो ।

मस्तिष्कभित्र अर्बौं संख्यामा नसा हुन्छन्, बिजुलीको तार जस्तै एकअर्कामा जेलिएका । उक्त तारमा कुनै खराबी भएमा पनि छारेरोग देखापर्छ ।

छारेरोग कसलाई हुन्छ ?

यो समस्या जो–कोहीलाई हुनसक्छ । यसमा उमेरको कुनै सीमा छैन । बुढापाका, तन्नेरी, किशोर मात्र होइन शिशुलाई पनि हुनसक्छ । कतिमा जन्मनसाथ यो समस्या हुनसक्छ । कतिमा मृत्युको अघिल्लो दिनसम्म पनि यो समस्या हुनसक्छ । यो जहिले पनि र जसलाई पनि सताउन सक्ने समस्या हो ।

यसको जटिलता के छ ?

छारेरोगकै कारण मृत्यु हुने भन्ने हुँदैन । तर, छारेरोग लागेका कतिपयमा लामो समयसम्म बेहोश हुने जोखिम हुन्छ । यसरी बेहोश हुँदा मस्तिष्कमा अक्सिजन प्रवाह हुन पाउँदैन । यही कारण मान्छेको मृत्यु हुनसक्छ ।

त्यस्तै कतिपय व्यक्ति घाँस–दाउरा गर्न जंगलमा पुगेका हुनसक्छन्, भीर पहरामा काम गरिरहेका हुनसक्छन्, बार्दली, घरको छानो, भित्तामा रंगरोगन वा कुनै काम गरिरहेका हुनसक्छन्, पौडी खेलिरहेका हुनसक्छन् । यस्तो अवस्थामा अचानक बेहोश हुँदा दुर्घटना हुने जोखिम उच्च हुन्छ ।

अब के गर्ने त ?

अवश्य पनि छारेरोगको औषधि खानुपर्छ । यदि ट्युमरले त्यस्तो समस्या ल्याएको हो भने त्यसको शल्यक्रिया गर्नुपर्छ । मस्तिष्कमा रगत जमेको छ भने शल्यक्रिया गर्नुपर्छ । जे समस्या हो, त्यस अनुसार उपचार गर्नुपर्छ ।

छारेरोगको औषधि एक हप्ता, वा महिना दिन खाएर पुग्दैन । सामान्यतः यसको औषधि कम्तीमा पनि दुई वर्षसम्म निरन्तर रूपमा खानुपर्छ । त्यसपछि क्रमशः घटाउँदै बन्द गरिन्छ ।

यसको पनि एउटा, दुईवटा होइन धेरै औषधि छन् । पहिलेको भन्दा अहिलेको औषधि धेरै राम्रो छ । सुरुमा त एउटा औषधि दिएर हेर्ने हो । त्यसले काम गरेन भने दुईवटा, चारवटा औषधि पनि दिनुपर्छ । त्यस्तो अवस्थामा पनि औषधिले काम गरेन भने फेरि अरू उपचार खोज्नुपर्छ ।

हामीले सामान्य हिसाबले के बुझ्नुपर्छ भने कुनै पनि व्यक्तिलाई दुई वटा औषधि खान दिंदा छारेरोग नियन्त्रण भएन भने विकल्प खोज्नुपर्छ । यस्ता व्यक्तिका लागि नयाँ–नयाँ उपचार प्रविधि आएको छ । जस्तो एउटा हो, भीएनएस । यो भनेको भेगस नर्भ स्टिमुलेशन ।

भीएनएस के हो ? 

हाम्रो मस्तिष्कसँग जोडिएको एउटा नसा हुन्छ, जुन मुटुसम्म पुग्छ । त्यसैमा एउटा तार जोडिन्छ, जसलाई तरंग दिन छातीभन्दा अलि माथि ब्याट्री जडान गरिन्छ । साथै हामीले उनीहरूको हातमा घडी लगाइदिएका हुन्छौं ।

अक्सर छारेरोग लागेको मान्छेलाई यसले सताउन लागेको क्षण थाहा हुन्छ । जब उनीहरूलाई छारेरोगले सताउन लाग्यो भन्ने शंका लाग्छ, तब नाडीको घडीलाई छातीसम्म पुर्‍याउनुपर्छ । यसो गरेपछि छारेरोग हराएर जान्छ वा एकदमै सामान्य असर मात्र गर्छ ।

वीर अस्पतालमा भीएनएस सेवा 

अहिले यो सेवा हामीले वीर अस्पतालमा सुरु गरेका छौं । धेरैले यसको उपचार पनि लिइरहेका छन् । यसरी प्रविधिबाट जतिले उपचार गराएका छन्, त्यसको नतिजा एकदमै राम्रो छ ।

यो प्रविधि त्यही बिरामीका लागि उपयुक्त हुन्छ, जसलाई औषधिले काम गरेको छैन ।

यसरी भेगस नर्भ स्टिमुलेशनले छारेरोगको उपचारमा ठूलो फड्को मारेको छ । तर, दुःखलाग्दो कुरा यसबारे नेपालमा त्यति सचेतना छैन । साथसाथै यो खर्चालु पनि भएकाले मान्छेहरू उपचार गर्न डराउँछन् ।

अहिले हामीले वीर अस्पतालमा यसको उपचार निःशुल्क गरिदिएका छौं । तर, यसको सामग्री महँगो हुन्छ । सामानको मूल्य मात्र ८–१० लाख बराबर हुन्छ । यत्तिको पैसा सामान्य नेपालीले उपचारमा खर्च गर्न त्यति सम्भव पनि नहोला ।

त्यसो भए के गर्ने त ?

यसका लागि सरकारले आफ्नो दायित्वबोध लिनुपर्छ । हामीले स्वास्थ्य तथा जनसंख्या मन्त्रालयमा यसबारे कुरा गरेका छौं । हामी न्युरो सर्जनहरू गएर सर्वसाधारणलाई यो उपचार सहज बनाइदिनका लागि स्वास्थ्य सचिवसँग आग्रह गरेका छौं । उनले आश्वासन दिएका छन् । यदि सरकारले नै आवश्यक सरसामानमा छुट वा सुविधा दिएमा छारेरोगका बिरामीले धेरै ठूलो राहत पाउनेछन् ।

फोटो, भिडियो : शंकर गिरी

ग्राफिक्स : अरुण देवकोटा

भिडियो सम्पादन : नवराज महरा