+

मस्तिष्क ट्युमर कति प्रकारका हुन्छन्, के छ उपचार ?

२०८१ साउन  ३० गते १४:४३ २०८१ साउन ३० गते १४:४३
मस्तिष्क ट्युमर कति प्रकारका हुन्छन्, के छ उपचार ?

मस्तिष्क ट्युमर अर्थात् दिमागको क्यान्सर भन्नाले मस्तिष्कका कोषिकाहरुको अनियन्त्रित रुपमा असामान्य वृद्धि र त्यसले गराएको रोग भनेर बुझिन्छ । ट्युमर तथा क्यान्सरका कोषिकाहरु सामान्य कोषिका र मस्तिष्कको मांसपेशी भन्दा भिन्न हुन्छ ।

क्यान्सर भएको अवस्थामा मस्तिष्कका कोषिकाहरु अनियन्त्रित रुपमा कैयौं गुणा बढ्छन् । र, आफ्ना वरपरका कोषिका र तन्तुहरूलाई नष्ट पार्ने वा विस्थापित पार्ने गर्छन् ।

मस्तिष्कमा अहिलेसम्म १५० वटा भन्दा बढी प्रकारका ट्युमरहरु पत्ता लागिसकेका छन् । मस्तिष्कमा हुने ट्युमरलाई प्राइमरी ब्रेन ट्युमर र मेटास्टेटिक ट्युमर गरी दुई भागमा विभाजित गर्न सकिन्छ ।

प्राइमरी ब्रेन ट्युमर

प्राइमरी ब्रेन ट्युमर मस्तिष्कको तन्तु, कोषिका, झिल्ली जस्ता भागबाट उत्पन्न भएका हुन्छन् ।

प्राइमरी ब्रेन ट्युमरका प्रकार

ग्लियाल ट्युमर : यो कोषिकाहरु मिलेर बनेको ट्युमर हो ।

नन् ग्लियाल ट्युमर : यो स्नायु, रक्तनली ग्रन्थीहरु तथा मस्तिष्कको संरचनामा बनेको ट्युमर ।

बिनाइङ ट्युमर : यो ट्युमर हानिरहित हुन्छ ।

मिलिगेन्ट ट्युमर : यो हानिकारक क्यान्सरको रुपमा परिणत हुनसक्छ ।

मेटास्टेटिक ट्युमर : यो शरीरमा अन्यत्र उत्पन्न भएको ट्युमरहरु मस्तिष्कमा सरेर बन्ने ट्युमर हो ।

सामान्यतया स्तन, फोक्सो, पेट, श्वासनली, प्रोस्टेट, मिर्गौला, थाइराइडका क्यान्सरका ट्युमहरु रक्त प्रवाहको माध्यम हुँदै मस्तिष्कमा सर्छन् । जुन ट्युमर एकै अंगमा पलाएको हुन्छ, त्यसलाई प्राइमरी ट्युमर भनिन्छ । जुन ठाउँमा सरेर गएको हुन्छ त्यो ट्युमरलाई मेटास्टेटिक अथवा सेकेन्डरी भनिन्छ ।

एक अंगबाट अर्को अंगमा सर्ने लक्षण भएका ट्युमर प्राणघातक क्यान्सरमा पाइन्छ ।

लक्षण

– टाउको दुख्ने समस्या (विशेषगरी बिहान र रातिको समय)

– शरीरको एक भाग, आधा शरीर, हात वा खुट्टा कमजोर हुनु वा पक्षघात हुनु

– छारेरोग जस्तै जीउ, हातखुट्टा काँप्नु वा बटारिनु

– सोच्न, बोल्न र शब्द उच्चारण गर्न कठिन हुनु ।

– व्यक्तित्वमा परिवर्तन आउनु

– रिंगटा लाग्नु वा शरीरको सन्तुलन गुमाउनु

– दृष्टिमा परिवर्तन आउनु वा खराब हुनु

– कानको सुन्ने क्षमता परिवर्तन वा खराब हुनु

– चेतनामा परिवर्तन वा बिर्सिनु

– वाकवाकी लाग्नु वा बान्ता हुनु

कारण

– कोषिकाको क्रोमोजोममा भएका जीनहरु बिग्रिएमा वा कोषले काम नगरेमा

– वातावरणमा भएका नराम्रो तत्व र रसायनको असर

– द्रुत गतिमा विभाजित भई रहेका कोषिकाहरुको वृद्धि नियन्त्रण गर्ने संयन्त्रहरू निष्क्रिय भएमा

– शरीरको प्रतिरक्षा प्रणाली विफल भएमा

– खराब कोषिकाहरुलाई मार्न र निष्क्रिय गर्ने नसकिएमा

विश्व स्वास्थ्य संगठन (डब्लुएचओ)ले मस्तिष्कका ट्युमरहरुलाई सरल किसिमले ग्रेड १, २, ३ र ४ गरी मुख्य चार वर्गमा छुट्याएको छ ।

बेनाइङ ट्युमरका प्रकारहरु

मेनिन्जियोमा

यो ट्युमर मस्तिष्क र मेरुदण्ड वरपर ‘एराक्नोइड मेम्ब्रेन’बाट उत्पन्न हुन्छ, जुन पछि बढेर ठूलो आकारमा परिणत हुन सक्छ । प्रायजसो यो ट्युमर मस्तिष्कको फेदतर्फ बसेको हुन्छ । यो ट्युमरले मस्तिष्कको १० देखि १५ प्रतिशतसम्म ओगट्न सक्छ । यो सबैभन्दा बढी देखिने ट्युमरमध्ये एक हो ।

क्रोनियोफारेन्जियोमा

बेनाइङ ट्युमर भए पनि यो ट्युमर मस्तिष्कको गहिराइमा महत्त्वपूर्ण संरचना र तन्तु नजिक अवस्थित हुन्छ । त्यस कारणले यी ट्युमरलाई हटाउन कठिन हुन्छ । यी ट्युमर पिटयुटरी ग्रन्थी (शरीरमा धेरै किसिमको हर्मोनहरु नियन्त्रण गर्ने संरचना)को भागबाट उत्पन्न हुन्छन् ।

तसर्थ, पिट्युटरी ग्रन्थीको ट्युमर भएको बिरामीमा हर्मोनको गडबढी भएको पनि पाइन्छ ।

गाङ्गल्यिोसाइटोमा, गाङ्गल्यिोमा र अनाप्लाष्टिक गाङ्गल्यिोमा

यी दुर्लभ किसिमको ट्युमर हुन् । जुन ट्युमरजन्य स्नायु (नियाप्टास्टिक) नर्भ सेल)बाट बनेका हुन्छन् । प्रायजसो वयस्क मानिसमा यो समस्या देखा पर्छन् ।

कोरडोमा

यो विस्तारै बढ्ने ट्युमर हो । जुन ५० देखि ६० वर्षको उमेरमा बढी देखिन्छ । यी मुख्यतया मस्तिष्कको फेद र मेरुदण्डको तल्लो भागमा बढी पाइन्छ । यद्यपि, यी ट्युमर मध्यम खालका हुन्छन् ।

यिनीहरुले छेउछाउको हड्डीमा भने आक्रमण गर्न सक्छन् । र, नजिकैको नसा तथा तन्तुहरूमा दबाब दिन सक्छन् । यी ट्युमर दुर्लभ छन् ।

श्वानोमा

यो सामान्यतया पाइने मध्यम मस्तिष्क ट्युमर हो । यिनीहरू स्नायुबाट उत्पन्न हुन्छन् । श्वानोमाले स्नायुको भागलाई आक्रमण गर्नु सट्टा स्नायुलाई नै विस्थापित गर्छ । यिनीहरु बढ्दै गएर स्नायुमा र मस्तिष्कमा दबाब दिन सक्छन् । जसकारण गम्भीर जटिलता र मृत्यु पनि हुनसक्छ ।

पिटयुटरी एडेनोमा

यो गिल्योमा, मेनिन्जियोमा र श्वानोमा पछिको सबैभन्दा बढी देखिने ट्युमर हो । यो ट्युमर ढिलो वृद्धि हुन्छन् । यद्यपि, यो घातक पिटयुटरी ट्युमरमा पनि हुन्छन् । जुन शरीरमा विरलै फैलिन्छन् ।

यी ट्युमर बच्चा तथा वयस्कमा देखा पर्छन् । यो ट्युमर हुँदैमा आत्तिनु पर्दैन । किनकि यसको उपचार सफलतापूर्वक गर्न सकिन्छ ।

घातक मस्तिष्कका ट्युमरका प्रकार

ग्लियोमा

मस्तिष्कको सबैभन्दा बढी पाइने ट्युमरमध्ये ग्लियोमा एक हो । मस्तिष्कको घातक ट्युमरको ७८ प्रतिशतमा यो ट्युमर पर्छ ।

यो ट्युमर मस्तिष्कको सहयोगी कोषिकाहरुबाट उत्पन्न हुन्छ । जसलाई ग्लियल कोषिका भनिन्छ । यो कोषिकाहरु एस्ट्रोसाइटस, एपेन्डिमल सेल्स र ओलिगोडेन्ड्रो ग्लियल सेल्समा हुन्छन् । एस्ट्रोसाइटोमा सबैभन्दा बढी पाइने ग्लियोमा ट्युमर हो ।

एस्ट्रोसाइटोमा

मस्तिष्क र मेरुदण्डको करिब ५० प्रतिशत ट्युमरहरूमा भेटिन्छ ।

एस्ट्रोसाइटोमा तारा आकारको ग्लियल कोषिकाहरुबाट विकसित हुन्छ, जसलाई एस्ट्रोसाइट्स भनिन्छ । यी मस्तिष्कका धेरैजसो भागमा उत्पन्न हुन्छन, तर विशेषगरी सेरेब्रममा बढी हुने गर्छन् ।

इपेनडाइमोमा

ट्युमर इपेनडाइमल कोषिकाहरूको क्यान्सरजन्य रुपान्तरणबाट विकसित हुन्छन् । मस्तिष्कका सम्पूर्ण ट्युमरमध्ये २ देखि ३ प्रतिशत इपेनडाइमोमा हुन्छन् ।

ग्लियोब्लास्टोमा मल्टीफर्म

ग्लियल ट्युमरको सबैभन्दा आक्रामक प्रकार हो । यी ट्युमर द्रुत गतिमा बढ्छन् र अन्य तन्तुहरूमा फैलिन्छन् । यी ट्युमरको दीर्घकालीन अवस्था राम्रो हुँदैन । किनकि यो जटिल र कष्टकर हुन्छ ।

यी ट्युमर विभिन्न प्रकारका कोषिका जस्तै एस्ट्रोसाइट्स र ओलिगोडेनड्रोसाइट्स मिलेर मिलेर बनेका हुन्छन् । ५० देखि ७० वर्ष उमेरका मानिस बढी देखा पर्न सक्छ । यो ट्युमर पुरुषमा बढी महिलामा कम देखिन्छ ।

मेडुलोब्लास्टोमा

यो ट्युमर सेरेबेलममा उत्पन्न हुन्छ, जुन बच्चाहरुमा बढी भेटिन्छ । यो उच्च ट्युमर हो जसको उपचार विशेषगरी किमोथेरापी र विकिरणले गरिन्छ ।

ओलिगोडेनड्रोग्लियोमा

माइलिन बनाउने कोषिकाबाट यो ट्युमर उत्पन्न हुन्छ । माइलिनले कोषिकाको सहायताले मस्तिष्क र स्नायुलाई घेरेर सुरक्षा प्रदान गर्ने गर्छ । यी माइलिन कोषिकाहरूमा खराबी आएमा ओलिगोडेनड्रोग्लियोमा टयुमरमा परिणत हुन्छ ।

परीक्षण गर्ने विधि

न्युरोलोजिकल परीक्षण : न्युरोलजिस्ट वा फिजिसियनमले गरेको न्युरोलोजिकल परीक्षणमा दृष्टि, श्रवण, सन्तुलन, बल, रिफ्लेक्स इत्यादी पर्छन् । यो परीक्षणले बिरामीलाई भएको कठिनाइले ट्युमरको अवस्था र त्यो बसेको मस्तिष्कको विशेष भाग प्रभावित भएको जनाउँछ ।

इमेजिङ परीक्षण : समस्या पत्ता लगाउन एमआरआई र सिटी स्क्यान जस्ता विभिन्न पद्धतिका प्रयोग गर्न सकिन्छ । एमआरआई परीक्षणबाट मस्तिष्कको ट्युमरको निदान गरिन्छ । यो परीक्षणको क्रममा बिरामीको हातको नसाको माध्यमबाट डाई इन्जेक्सन दिइन्छ ।

विशेष खालका एमआरआई जस्तो कि फंसनल एमआरआई, परफ्युजन एमआरआई, म्याग्नेटिक रिसोनेन्समा देखिने क्षतिले मस्तिष्कको ट्युमरको मूल्यांकन गर्न उपचारको योजना बनाउन मद्दत गर्छ ।

त्यस्तै, सिटी स्क्यान र पेट सिटी स्क्यान प्रयोग विशेष परिस्थितिमा गरिन्छ । यसबाट पछि अन्य उपचार र मूल्यांकनमा मद्दत पुग्छ ।

बायोप्सीको नमुना सङ्कलन र परीक्षण : सुईको माध्यमबाट नमुना निकालेर पहिचान गर्न वा एकैपटक पूरै शल्यक्रिया समेत गर्न सकिन्छ । कुन प्रक्रिया अपनाउने भन्ने तय ट्युमरको किसिम र स्थान हेरेर हुन्छ ।

स्टोरियोटयाक्टिक सुई बायोप्सीको प्रयोग : मस्तिष्कको भित्री भाग वा जटिल अवस्थामा बसेको ट्युमरको बायोप्सीको लागि गरिन्छ ।

अति संवेदनशील भागहरु र शल्यक्रियाले हानि गरी क्षत विक्षत् गर्न सक्ने टयुमरका लागि यो उपयुक्त हुन्छ । यसका लागि न्युरो सर्जनले बिरामीको टाउकोमा सानो प्वाल पारी पातलो सुई हालेर बायोप्सी गर्न सक्छन् ।

उपचार

मस्तिष्कको ट्युमरको उपचार यसको किसिम, आकार र त्यसले ओगटेको मस्तिष्कको स्थानमा भर पर्छ ।

शल्यक्रिया : यदि ट्युमर मस्तिष्कको बाहिरी भागतिर अवस्थित छ भने यो प्राथमिक रोजाइमा पर्छ । यो अवस्थामा शल्यक्रिया गरेर पूरै ट्युमर झिक्ने प्रयास हुन्छ ।

यदि ट्युमर मस्तिष्कको भित्री भाग वा संवेदनशील क्षेत्र नजिकै भए शल्यक्रिया गरेर पूरै ट्युमर झिक्ने विधि जोखिमपूर्ण र जटिल हुन जान्छ । ट्युमरको एक भाग हटाउनाले पनि बिरामीको लक्षण कम गर्न मद्दत हुन्छ । तर यो प्रक्रियाले शल्यक्रिया गर्दा कीटाणुको संक्रमण र रक्तस्राव जस्ता जोखिम हुनसक्छ ।

अन्य जोखिम मस्तिष्कको भागमा निर्भर हुनसक्छ । जस्तो कि, आँखा नजिकसँग जोड्ने नसा नजिकको ट्युमरको शल्यक्रिया गर्दा दृष्टि गुम्ने जोखिम हुनसक्छ ।

विकिरण उपचार : विकिरण थेरापीले ट्युमर कोषिकाहरू मार्न उच्च ऊर्जा बीमहरु जस्तै एक्स-रे वा प्रोटोनहरु प्रयोग गर्छ । विकिरण थेरापी शरीरको बाहिरी भागबाट दिन सकिन्छ ।

इबीआरटी बीम थेरापी : यो थेरापीले मस्तिष्कको सो क्षेत्रमा केन्द्रित भएर ट्युमरमाथि विकिरण दिई त्यसले नष्ट र निष्क्रिय पार्न सक्छ ।

होल ब्रेन रेडिएसनको प्रयोग : यो रेडिएसनको प्रयोग मेटास्टेटिक ट्युमर (जुन शरीरको अन्य भागको क्यान्सरबाट मस्तिष्कमा फैलिएको हुन्छ) को उपचारका लागि गरिन्छ ।

थेरापीको साइडइफेक्ट

यो थेरापीको साइड-इफेक्ट बिरामीले प्राप्त गरेको विकिरणको मात्रा र प्रकारमा निर्भर गर्छ । विकिरणको समयमा वा तुरुन्तै पछि हुने सामान्य साइड-इफेक्टमा थकान, टाउको दुख्ने, स्मरण शक्ति कमी हुने बान्ता हुने, टाउकोको जलन हुने, कपाल झर्ने हुनसक्छ ।

रेडियो सर्जरी : स्टेरियोट्याक्टिक रेडियो सर्जरी भनेको शल्यक्रिया भने पक्कै होइन । यसको सट्टा रेडियो सर्जरी प्रविधिमा सानो क्षेत्रको ट्युमरको कोषिकाहरूलाई मार्न उच्च विकिरण बीमको प्रयोग गरिन्छ । रेडियो सर्जरीमा मस्तिष्कको ट्युमरको उपचार गर्न विभिन्न प्रकारका प्रविधि छन् । जस्तै, गामा नाइफ वा लिनियर एक्सेलेटर ।

रेडियो सर्जरी सामान्यतया एकै पटकमा गरिन्छ । यो प्रक्रियापछि त्यही दिन बिरामीलाई घर पठाइन्छ ।

किमोथेरापी

यसमा ट्युमरको कोषिकाहरू मार्न औषधिको प्रयोग गरिन्छ । किमोथेरापी औषधि खाने चक्कीको रूपमा लिन सकिन्छ वा नसामा इन्जेक्सन माध्यमबाट लिन सकिन्छ ।

औषधि

मस्तिष्क ट्युमरको उपचारमा प्रयोग गरिने औषधिमध्ये टेमोजोलामाईड पनि एक हो । क्यान्सरको प्रकारअनुसार अन्य किमोथेरापी औषधिहरूको प्रयोग गरिन्छ । किमोथेरापीको साइड-इफेक्ट वाकवाकी लाग्ने, बान्ता हुने, रगतको कमी हुने, कपाल झर्ने, हात खुट्टा झम्झमाउने, छाला रातो हुने इत्यादि हुनसक्छ ।

लक्षित औषधि उपचार

लक्षित औषधि उपचार क्यान्सर कोषिकाभित्रका विशेष गुण र प्रकृतिविरुद्ध लक्षित हुन्छन् । ती विशेष संरचना र कोषिकाका इकाईमाथि असर पुर्‍याउन सकेमा क्यान्सर कोषिका नियन्त्रण गर्न सकिन्छ ।

लक्षित थेरापीका औषधिहरु निश्चित प्रकारका मस्तिष्कका ट्युमरका लागि उपलब्ध छन् । अन्य धेरै क्लिनिक परीक्षणहरुमा अध्ययन भइरहेका छन् ।

उपचारपछिको पुनर्स्थापना

मस्तिष्कका विभिन्न भागहरू विभिन्न कार्यमा मद्दत गर्छन् । जस्तै सुन्ने, हेर्ने, हात खुट्टा चल्ने, बोल्ने उठ्ने, बस्ने लगायतको नियन्त्रण तथा कार्य । मस्तिष्कको जुन भागमा ट्युमर बसेको हुन्छ, त्यो भागले ठीक काम गर्न सक्दैन । तसर्थ, बिरामीलाई विशेष व्यायाम, प्रशिक्षण र सीपको आवश्यकता हुन्छ ।

क्यान्सर डा. समिम अख्तर मस्तिष्क ट्युमर
डा. समिम अख्तर
लेखक
डा. समिम अख्तर
कन्सल्टेन्ट मेडिकल अन्कोलोजिस्ट

डा. अख्तर हाल विराटनगरस्थित नोबेल मेडिकल कलेजमा चिकित्सक तथा अध्यापकको रुपमा कार्यरत छन् । क्यान्सर रोगमा एमडी गरेका उनको नेपाल मेडिकल काउन्सिल दर्ता नम्बर ८४५३ हो ।

यो खबर पढेर तपाईलाई कस्तो महसुस भयो ?
Khusi chhu

खुसी

Dukhi chhu

दुःखी

Achammit chhu

अचम्मित

Utsahit Chhu

उत्साहित

Akroshit Chhu

आक्रोशित

प्रतिक्रिया

भर्खरै पुराना लोकप्रिय

फिचर

क्यान्सरका कारण पनि देखिन सक्छ मुटुमा समस्या

क्यान्सरका कारण पनि देखिन सक्छ मुटुमा समस्या

हड्डी खिइने समस्या ‘ओस्टियोआर्थराइटिस’बारे भ्रम र सत्य  

हड्डी खिइने समस्या ‘ओस्टियोआर्थराइटिस’बारे भ्रम र सत्य  

बाल क्यान्सरको लक्षणलाई बेवास्ता नगरौं (भिडियो)

बाल क्यान्सरको लक्षणलाई बेवास्ता नगरौं (भिडियो)

गुणस्तरीय खाद्यवस्तु उत्पादन गर्न उद्योगले ध्यान दिनुपर्ने १४ कुरा  

गुणस्तरीय खाद्यवस्तु उत्पादन गर्न उद्योगले ध्यान दिनुपर्ने १४ कुरा  

आत्महत्याको सोच आउनै नदिन के गर्ने ?

आत्महत्याको सोच आउनै नदिन के गर्ने ?

क्यान्सरका बिरामीलाई होम केयर सेवा कसरी दिने ?

क्यान्सरका बिरामीलाई होम केयर सेवा कसरी दिने ?