पोस्टमार्टमबाट आन्दोलनमा मृत्यु भएकाको कसरी पहिचान हुन्छ ?

आन्दोलनका क्रममा हुने हिंसात्मक घटनाहरूले ठूलो मानवीय क्षति निम्त्याउछ । यस्ता घटनाहरूमा गोली लाग्ने, आगलागी वा अन्य चोटपटकका कारण मृत्यु हुने व्यक्तिहरूको पहिचान र मृत्युको कारण पत्ता लगाउन जटिल र संवेदनशील प्रक्रिया अपनाइन्छ।

यसरी मृत्यु भएकाहरूको पहिचान र मृत्युको कारण पत्ता लगाउन फरेन्सिक विज्ञानका साथै प्रहरी र अस्पतालबीचको समन्वय निकै महत्त्वपूर्ण हुन्छ । यो प्रक्रिया वैज्ञानिक र कानुनी दुवै दृष्टिकोणबाट संवेदनशील हुन्छ ।

घटनास्थल र प्रारम्भिक प्रक्रिया

आन्दोलनका क्रममा मृत्यु भएका व्यक्तिहरूलाई प्रायः प्रत्यक्षदर्शी वा साथीहरूले तत्काल अस्पताल पुर्‍याउँछन् । अस्पतालमा मृतकको नाम दर्ता गरिन्छ र उपचारको प्रयास गरिन्छ । यदि व्यक्ति जीवित नरहेको पुष्टि भएमा, शवलाई पोस्टमार्टमका लागि पठाइन्छ । काठमाडौंको त्रिवि शिक्षण अस्पताल शव भण्डारण र पोस्टमार्टमका लागि सुविधायुक्त केन्द्र हो । त्यहाँ फ्रिजर सुविधाले शव सुरक्षित राखिन्छ । टिचिङ अस्पतालमा शवको उचित व्यवस्थापन र पोस्टमार्टमका लागि आवश्यक उपकरणहरू उपलब्ध छन्, जसले प्रक्रियालाई व्यवस्थित बनाउँछ ।

मृतकको पहिचान प्रक्रिया

प्रारम्भिक पहिचान

पहिचानका लागि मृतकको साथमा रहेका परिचयपत्र, गहना वा अन्य व्यक्तिगत सामानहरू प्रारम्भिक आधार बन्छन् । यस्ता वस्तुहरूबाट मृतकको नाम र ठेगाना पत्ता लाग्न सक्छ । यदि यस्ता सामान उपलब्ध नभएमा, आफन्तहरूले अस्पतालमा आएर शवको पहिचान गर्छन् ।

पहिचान प्रक्रियामा व्यक्तिगत सामानहरूले ठूलो सहयोग गर्छन्, तर कहिलेकाहीँ यी सामानहरू नष्ट भएको अवस्थामा अन्य वैज्ञानिक विधिहरू प्रयोग गर्नुपर्छ ।

आफन्तहरूलाई जानकारी

मृतकको विवरण अस्पतालमा दर्ता भएपछि, आफन्तहरूलाई खबर गरिन्छ । अस्पतालले मृतकको नामसूची राख्छ, जसलाई आफन्तहरूले हेरेर शव पहिचान गर्छन् । पहिचान पुष्टि भएपछि पोस्टमार्टम प्रक्रिया अघि बढ्छ ।

पोस्टमार्टम र मेडिकल–कानुनी प्रक्रिया

पोस्टमार्टम गर्नुअघि प्रहरीबाट ‘मेडिकल–लिगल’ परीक्षणको आधिकारिक पत्र आवश्यक हुन्छ । प्रहरी थानाहरू प्रभावित भएको अवस्थामा, काठमाडौं प्रहरी परिसरबाट यस्तो पत्र जारी गरिन्छ । पोस्टमार्टमले मृत्युको कारण पत्ता लगाउँछ, जस्तै गोली, चोटपटक वा आगलागी । यो प्रक्रिया मृतकका आफन्त र समाजका लागि सत्य उजागर गर्न महत्त्वपूर्ण हुन्छ ।

अहिले आन्दोलनका क्रममा मृत्युका प्रमुख कारणहरूमा गोली लाग्नु, भित्री अंगमा चोट, टाउको फुट्नु वा आगलागी समावेश छन् । गोली लागेर मृत्यु भएका केसहरूमा चिकित्सकहरूले गोलीको प्रकृति र शरीरमा भएको क्षति विश्लेषण गर्छन् ।

जलेर मृत्यु भएका व्यक्तिहरूको पहिचान

आगलागीका कारण जलेर मृत्यु भएका शवहरूको पहिचान जटिल हुन्छ । उदाहरणका लागि, भाटभटेनीमा सात जनाको जलेर मृत्यु भएको घटनामा पहिचान चुनौतीपूर्ण हुन्छ । जलेका शवहरूको पहिचानका लागि प्रिजम्टिभ आइडेन्टिफिकेसन र डीएनए विश्लेषण जस्ता विधिहरू प्रयोग गरिन्छ । यदि गहना, कपडा वा अन्य व्यक्तिगत सामान बाँकी छन् भने तिनको आधारमा पहिचान गर्न सकिन्छ ।

डीएनए विश्लेषण

जब शव पूर्णरूपमा जलेको छैन र केही तन्तु बाँकी छन्, तीबाट डीएनए निकालेर विश्लेषण गरिन्छ । नेपाल प्रहरीको केन्द्रीय फरेन्सिक विज्ञान प्रयोगशालामा यो प्रक्रिया सम्पन्न हुन्छ । डीएनए विश्लेषणले मृतकको पहिचान पुष्टि गर्न सक्छ, तर यो प्रक्रिया समय र स्रोतको हिसाबले जटिल हुन्छ ।

डीएनए विश्लेषणको प्रक्रिया

डीएनए निकाल्ने

डीएनए सेतो रक्तकोशिकाबाट निकालिन्छ, किनभने रातो रक्तकोशिकामा न्युक्लियस हुँदैन । जलेका शवहरूमा हड्डी वा दाँतबाट डीएनए निकाल्न सकिन्छ, यदि ती नष्ट भएका छैनन् भने ।

पोलिमरेज चेन रियाक्सन (पिसिआर–एम)

डीएनएको मात्रा कम भएमा पिसिआर–एम प्रक्रियाबाट डीएनएको मात्रा बढाइन्छ । यसले डीएनएको सिक्वेन्स एडिनिन, ग्वानिन, थाइमिन, साइटोसिन विश्लेषण गर्न सहज बनाउँछ ।

प्रोफाइल म्याचिङ

मृतकको डीएनए प्रोफाइललाई उनका बुबा वा आमाको डीएनएसँग तुलना गरिन्छ । बुबा वा आमाको डीएनए ५० प्रतिशत मेल खान्छ, जसले पहिचान पुष्टि गर्छ ।

पूर्णरूपमा जलेका शवहरूमा चुनौती

यदि शव पूर्ण रूपमा जलेर तन्तुहरू नष्ट भएका छन् भने डीएनए विश्लेषण सम्भव हुँदैन । यस्तो अवस्थामा पहिचान असम्भव हुन्छ । साथै, यदि मृतकका आफन्तहरूले समयमै सम्पर्क गरेनन् भने प्रक्रिया थप जटिल बन्छ । पूर्णरूपमा जलेका शवहरूको पहिचान गर्न सम्भावना सीमित हुन्छ, तर हामीले उपलब्ध स्रोत र प्रविधिको अधिकतम उपयोग गर्नुपर्छ ।

यो प्रक्रिया केवल मृतकको पहिचान र मृत्युको कारण पत्ता लगाउन मात्र होइन, यो समाजमा सत्य र न्याय सुनिश्चित गर्ने माध्यम पनि हो । यस्ता संवेदनशील प्रक्रियाले पीडित परिवारलाई सान्त्वना र समाजलाई सत्यतथ्य जानकारी प्रदान गर्छ ।