ओस्टिओपोरोसिस : साइलेन्ट किलर जसले हड्डी भित्रैबाट कमजोर बनाउँछ

मधुमेह र उच्च रक्तचापको समस्या । प्राय सबैले यो समस्याबारे सुनेका छन् । उही मात्रामा सताउने ओस्टिओपोरोसिस भन्ने रोग अझै धेरैका लागि अपरिचित छ । यी दुवै समस्या जस्तो नसर्ने तर जनस्वास्थ्यमा गम्भीर असर पार्ने रोग हो, ओस्टिओपोरोसिस जसले हड्डीलाई भित्रैदेखि कमजोर बनाउँछ । सबैभन्दा बढी बुढ्यौलीको जीवनस्तरमा ठूलो असर पार्छ ।

विश्व स्वास्थ्य संगठन (डब्लुएचओ)का अनुसार विश्वभर करोडौं मानिसहरू यस रोगबाट प्रभावित छन् । र, नेपाल जस्ता विकासशील देशहरूमा यो समस्या बढ्दो क्रममा छ । यो रोगलाई समयमै पहिचान गरेर नियन्त्रण गर्न सकिन्छ ।

के हो ओस्टिओपोरोसिस ?

ओस्टिओपोरोसिस एक प्रकारको हड्डीसम्बन्धी रोग हो, जसमा हड्डीहरूको घनत्व घटेर पातलो भई खोक्रो अवस्थामा हुन्छन् । सरल भाषामा भन्नुपर्दा, हड्डीहरू भित्रभित्रै खोक्रो र कमजोर हुन्छन्, जसले गर्दा सामान्य  क्रियाकलापमा पनि हड्डी भाँचिने खतरा बढ्छ ।

हाम्रो शरीरमा हड्डीहरू निरन्तर निर्माण र  टुक्रिने प्रक्रिया चलिरहन्छ । युवावस्थामा हड्डी निर्माण बढी हुन्छ, तर उमेर बढ्दै जाँदा यो प्रक्रिया सुस्त हुन्छ । ओस्टिओपोरोसिसमा हड्डी टुक्रिने बढी र निर्माण कम हुन्छ, जसले हड्डीलाई खोक्रो बनाउँछ । चिकित्सा क्षेत्रमा यो रोगलाई ‘साइलेन्ट किलर’ पनि भनिन्छ ।

किनकि,  यसका लक्षणहरू प्रारम्भिक चरणमा देखिँदैनन् । जब हड्डी भाँचिन्छ, तब मात्र थाहा हुन्छ । नेपालमा यो रोग विशेषगरी महिलाहरूमा बढी देखिन्छ, तर पुरुषहरूलाई पनि हुनसक्छ ।

यो रोगले मुख्य रूपमा कूहिनो, मेरुदण्ड, नाडी र अन्य हड्डीहरूलाई प्रभावित गर्छ । यदि समयमै उपचार नगरे, यसले विकलाङ्गता हुनसक्छ ।

कारण

मुख्य रूपमा यो उमेरसँग सम्बन्धित छ । तर अन्य कारकहरूले पनि नहोला भन्न सकिन्न । पहिलो कारण हो, हर्मोनल परिवर्तन । महिलाहरूमा रजोनिवृत्ति (मेनोपोज) पछि एस्ट्रोजन हर्मोनको कमीले हड्डीको घनत्व घटाउँछ । पुरुषहरूमा टेस्टोस्टेरोन हर्मोनको कमीले पनि यस्तो हुन्छ ।

दोस्रो, पोषणको कमी । क्याल्सियम र भिटामिन डी हड्डीको मुख्य निर्माण सामग्री हुन् । यी तत्वहरूको कमीले हड्डी कमजोर हुन्छ । नेपाल जस्तो देशमा सूर्यको प्रकाशबाट भिटामिन डी प्राप्त हुने भए पनि, घरभित्र बस्ने बानी र असन्तुलित खानाले यो कमी हुन्छ ।

तेस्रो, जीवनशैली । धूम्रपान, अत्यधिक मदिरा सेवन र शारीरिक निष्क्रियताले हड्डीको स्वास्थ्य बिगार्छ । चौथो, आनुवंशिकता । यदि परिवारमा यो रोगको इतिहास छ भने जोखिम बढ्छ । पाँचौं, केही रोगहरू र औषधिहरु जस्तै थाइरोइड समस्या, रूमाटोइड अर्थराइटिस, सेलियाक डिजिज जस्ता रोगहरूले हड्डीलाई प्रभावित गर्छ ।

स्टेरोइड जस्ता औषधिहरूको लामो प्रयोगले पनि यो रोग निम्त्याउँछ ।

कसलाई बढी जोखिम हुन्छ ?

ओस्टिओपोरोसिस सबैलाई हुन सक्छ, तर केही समूहहरूमा जोखिम बढी हुन्छ । विशेषगरी रजोनिवृत्ति पछिका महिलाहरूमा यो ४ गुणा बढी देखिन्छ किनकि एस्ट्रोजन हर्मोन घट्छ । नेपालमा ४५–५५ वर्षका महिलाहरूमा यो सामान्य छ । ६५ वर्षभन्दा माथिका पुरुष र महिलाहरूमा हड्डीको घनत्व स्वाभाविक रूपमा घट्छ ।

यदि आमा वा बुबालाई यो रोग छ भने छोराछोरीलाई पनि हुन सक्छ । गर्भावस्था वा स्तनपानको समयमा क्याल्सियम कमी भएका महिलाहरू पनि जोखिममा पर्छन् । यसबाहेक, अत्यधिक क्याफिन वा सोडियमयुक्त खानाले क्याल्सियमको अवशोषण घटाउँछ । नेपालमा ग्रामीण क्षेत्रहरूमा कुपोषण र शारीरिक श्रमको कमीले यो समस्या बढ्दै गएको छ ।

लक्षण

यो रोगको डरलाग्दो पक्ष भनेको प्रारम्भिक लक्षणहरू नदेखिनु हो । धेरैजसो अवस्थामा हड्डी भाँचिएपछि मात्र थाहा हुन्छ ।

ढाड दुखाइ : मेरुदण्डको हड्डी कमजोर हुँदा ढाडमा दुखाइ हुन्छ, जसलाई सामान्य दुखाइ ठानेर बेवास्ता गरिन्छ ।

उचाइ घट्नु : हड्डीहरू सङ्कुचित हुँदा उचाइ १–२ इन्च घट्छ ।

सजिलै हड्डी भाँचिनु : सामान्य गिरावटमा पनि कुहिनो, नाडी वा मेरुदण्ड भाँचिन्छ ।

दुखाइ र हड्डी सुनिन्नु : भाँचिएको ठाउँमा दुखाइ हुनु ।

थकान र कमजोरी : हड्डी कमजोर हुँदा समग्र शारीरिक कमजोरी महसुस हुन्छ । नेपालमा यो रोगबाट प्रभावितहरू प्रायः अस्पतालमा हड्डी भाँचिएर आउँछन् ।

यो पनि पढ्नुहोस

हड्डी कमजोर हुने समस्याः के खाने के नखाने ?

उपचार

यदि समयमै डेक्सा स्क्यान गरी यो रोग पत्ता लगाउन सकिन्छ । ओस्टिओपोरोसिसको उपचारमा सामान्य अवस्थामा औषधि, क्याल्सियम–भिटामिन डी सप्लिमेन्ट, व्यायाम र स्वस्थ जीवनशैलीले नियन्त्रण गर्न सकिन्छ। बिस्फोस्फोनेट्स, डेनोसुम्याब जस्ता औषधिले हड्डीको घनत्व बढाउँछ । तर जटिल अवस्थामा, विशेषगरी हड्डी भाँचिएमा (जस्तै, कूल्हा वा मेरुदण्ड), शल्यक्रिया (जस्तै, हिप रिप्लेसमेन्ट वा भर्टिब्रोप्लास्टी) आवश्यक पर्छ ।

ओस्टिओपोरोसिसबाट कसरी बच्ने ?

— हड्डी र मांसपेशी बलियो बनाउन हप्तामा कम्तीमा चार–पाँच दिन हल्का वा मध्यम व्यायाम गर्नुपर्छ ।

— वयस्कलाई दैनिक ७ देखि १२ सय मिलिग्राम क्याल्सियम र ७००–८०० युनिट भिटामिन डी आवश्यक हुन्छ । स्रोतहरूमा दूध, दही, चिज, गेडागुडी, च्याउ, सोयाबिन, बन्दाकोभी, ब्रोकाउली, मटरकोसा, सुन्तला, अण्डा, माछा र कलेजो पर्छन् ।

— शरीरलाई चाहिने भिटामिन डी को ८० प्रतिशतभन्दा बढी घामबाट नै बन्ने भएकाले हप्तामा ३–४ दिन बिहान १० देखि दिउँसो २ बजेसम्म १५–२० मिनेटजति घाममा बस्नुपर्छ । कालो छालाका वा ७० वर्षभन्दा माथिका व्यक्तिले अलि बढी समय घाममा बस्नुपर्छ ।

— खाना र घामबाट पर्याप्त क्याल्सियम/भिटामिन डी नपाएमा मात्रै चिकित्सकको सल्लाह अनुसार पूरक औषधि लिनुपर्छ । तर, लामो समयसम्म अनियन्त्रित रूपमा सेवन गर्दा पाचन समस्या, मुटुको रोग वा मिर्गौलाको पत्थरीको जोखिम बढ्न सक्छ ।

— रक्सी, सुर्तीजन्य पदार्थ र धुम्रपानले ओस्टिओपोरोसिसको जोखिम बढाउँछ ।

— मधुमेह भएका व्यक्तिमा हड्डी कमजोर हुने सम्भावना बढी हुन्छ । तसर्थ, उनीहरूले विशेष ध्यान दिनुपर्छ ।

— गर्भवती महिलाले क्याल्सियमयुक्त खाना र चिकित्सकको सल्लाह अनुसार पूरक चक्की नियमित सेवन गर्नुपर्छ ।

— दीर्घकालसम्म प्रयोग हुने केही औषधि जस्तै प्रेड्निसोलोन, क्यान्सर औषधि, ग्यास्ट्रिकको औषधि, लिथियम वा हेपारिनले हड्डी कमजोर बनाउन सक्छ ।

— ओस्टिओपोरोसिस भएका व्यक्तिमा सानो लडाइँले पनि हिप वा मेरुदण्ड भाँचिन सक्छ। लट्ठी प्रयोग गर्ने, रेलिङ समात्ने र चिप्लो बाटोबाट जोगिने बानी अपनाउनुपर्छ ।

— ओस्टिओपोरोसिसका बिरामीमा अर्को पटक हड्डी भाँचिने सम्भावना करिब ८० प्रतिशत हुन्छ । त्यसैले चिकित्सकको सल्लाहअनुसार नियमित औषधि र फलोअप गर्नुपर्छ ।

यो पनि पढ्नुहोस

‘चुरोट खाने व्यक्तिको हड्डी भाँचिए जोडिन कठिन हुन्छ’