किन र्‍यापरहरूले एकअर्कालाई ‘डिस’ हान्छन् ?

गत १९ जुलाईमा र्‍यापर लिल झोलाले दुई लाख १० हजार सब्सक्राइबर भएको आफ्नो युट्युब च्यानलमा एउटा म्युजिक भिडियो अपलोड गर्छन् – नवराज ।

इन्टरनेटमा पाइने विभिन्न भिडियोहरूको क्लिप काटेर गीतको कामचलाउ भिडियो बनाइएको छ । गीतमा अर्का र्‍यापर नवाज अन्सारीलाई उडाइएको छ । अनपेक्षित रूपमा लिल झोलाको गीतले भ्युज बटुलेको छ ।

इजको साकार पधिकारी, सकारको ‘नेपहपको बाटो – भात खाने बाटो’, न्यास्टीको अनरिटन – यी सबै डिस ट्र्याकहरू हुन् । र, खोज्दा यी बाहेक थुप्रै यस प्रकारका गीत भेटिन्छन् ।

र्‍याप संगीतको संसारमा ‘डिस’ सामान्य छ । एउटा र्‍यापरले अर्कोलाई गीतमार्फत चुनौती दिने, आलोचना गर्ने वा खिल्ली उडाउने कार्यलाई डिस भनिन्छ । यसलाई र्‍यापरहरू बीचको ‘बिफ’ पनि भनिने गरिएको छ ।

अहिले त यो हिप-हप संस्कृतिको अभिन्न हिस्सा बनिसकेको छ । बाहिरबाट हेर्दा डिस संस्कृतिले प्रतिस्पर्धा, रचनात्मकता र व्यक्तिगत अभिव्यक्तिलाई मूर्त रूप दिन्छ । तर, सधैं राम्रो हुन्छ भन्ने हुँदैन ।

विश्वमा डिसको उदय

विश्वमा र्‍यापको सुरुवातसँगै डिसको जन्म भएको पाइन्छ । यसैगरी नेपहप (नेपाली हिप-हपलाई जनाउने शब्द) मा पनि समान इतिहास पाइन्छ । तर इतिहास हेर्दा र्‍यापमा डिसको जन्म पनि हिप-हपको उद्गमस्थल न्यूयोर्क, ब्रोक्समै भेटिन्छ ।

सन् १९७० को दशकतिर डीजे र एमसीहरू सडकमै गरिने सांगीतिक कार्यक्रममा एक अर्कालाई ‘फ्रीस्टाइल’ मार्फत चुनौती दिन्थे । यी ‘ब्याटल र्‍याप’हरू प्रायः मैत्रीपूर्ण प्रतिस्पर्धाका रूपमा हुन्थे । तर यहीँ संस्कृतिले डिस ट्र्याकको अवधारणालाई जन्म दियो ।

सन् १९८० को दशकमा इस्ट कोस्ट र्‍यापरहरूले डिसलाई मूलधारमा ल्याए । विशेषगरी ‘एलएल कुल जे’ र ‘केआरएस वन’ जस्ता कलाकारहरूले आफ्ना गीतहरूमा प्रतिस्पर्धीहरूलाई निशाना बनाएर डिस ट्र्याकहरू बनाए । उदाहरणका लागि केआरएस वनको ‘ द ब्रिज इन ओभर’ (१९८७) ले न्यूयोर्कका दुई र्‍याप समूहहरू बीचको प्रतिस्पर्धालाई उजागर गर्छ ।

त्यस्तै १९९० को दशकमा टुपाक शकर र द नोटोरियस बीआईजीका डिस ट्र्याकहरू प्रख्यात रहे । तिनमा टुपाकको ‘हिट देम अप’ (१९९६) र बीआईजीको ‘हु शट या? (१९९५) जस्ता गीतहरूले थिए । तर एक हिसाबले यो संस्कृति हिंसामा बदलियो । दु:खद् रूपमा दुवै र्‍यापरहरूको हत्या (टुपाक १९९६ मा र १९९७ मा बीआईजी) हुन गयो ।

सन् २००० को दशकमा नास र जे-जेड बीचको बिफले डिसलाई कलात्मक उचाइमा पुर्‍यायो । नासको ‘इथर’ र जे-जेडको ‘टेकओभर’ शब्द कौशल र रचनात्मक हिसाबले उत्कृष्ट थिए । अनि उनीहरूको बिफ व्यक्तिगतभन्दा बढी कलात्मक प्रतिस्पर्धामा केन्द्रित थियो । यहीँ कारण पछि दुवै र्‍यापरले एकअर्कासँग मेलमिलाप गरे ।

त्यससपछि भने एमिनेम र मेसिन गन केली (एमजीके) बीचको बिफले डिसको नयाँ रूप देखायो । किनकि सामाजिक सञ्जालको उदा भइसकेको थियो । धेरैका लागि डिस ट्र्याक मनोरञ्जनको स्रोत पनि बन्यो । एमजीकेको ‘र्‍याप डेभिल’ र एमिनेमको ‘किलशट’ केही उदाहरण हुन् ।

नेपालमा डिसको उदय

नेपालमा र्‍याप संगीत १९९० को दशकको अन्त्यतिर र २००० को दशकको सुरुवातमा फस्टाउन थालेको थियो । यसबेलै डिस संस्कृतिको पनि प्रवेश भएको मानिन्छ । त्यो समय (अहिले पनि छ) नेपाली र्‍याप दृश्यमा डिस व्यक्तिगत प्रतिस्पर्धा र स्थानीय पहिचानसँग जोडिएको थियो ।

पछि यम बुद्धले रअ बार्ज नामक र्‍याम ब्याटल सुरु गरे । त्यसमा अन्डरग्राउन्ड सिनमा रहेका धेरै र्‍यापर आए । र, एक हिसाब ब्याटल गर्नेसँगसँगै डिस संस्कृतिलाई पनि बढावा थिए । त्यसपछिका समयहरूमा होम रेकर्डिङ र युट्युब जस्ता सञ्जालहरूको कारण धेरै र्‍यापरहरूले क्रमश; डिस ट्र्याक निकाल्दै गए।

डिसका कारण र प्रभाव

र्‍यापरहरूबीच डिस सामान्य जस्तै छ । तर डिस ट्र्याक निकाल्नुका कारण भने एउटा मात्र हुँदैन । यो व्यक्तिगत कुरासँग सम्बन्धित छ । तर विश्वभरका डिस ट्र्याक र र्‍‍यापरहरूलाई हेर्दा केही समान कारणहरू निकाल्न सकिन्छ:

प्रतिस्पर्धा

र्‍यापमा ‘ब्याटल’को संस्कृति पुरानो हो । यसमा एकलेअर्कालाई प्रत्यक्ष चुनौती दिने गरिन्छ । भनौं एक अर्कामा राम्रो, रचनात्मक र शक्तिशाली को छ भनेर देखाउन ब्याटल गर्ने गरिन्छ । यसै सिलसिलामा र्‍यापरहरूले आफ्ना प्रतिद्वन्द्वीहरूको कमजोरी औंल्याउँदै सन्दर्भ ल्याउँछन् । जहाँबाट डिस ट्र्याक जन्मन सकिन्छ ।

ध्यान र चर्चा

कहिलेकाहीँ नयाँ र्‍यापरहरूले स्थापित र्‍यापरहरूलाई डिस गरेर छोटो समयमा चर्चामा आउँछन् । किनकि स्थापितमाथि डिस हान्दा मिडिया र दर्शकहरूको ध्यान खिचिन्छ । त्यस्तै स्थापित र्‍यापरहरूले पनि आफ्नो सान्दर्भिकता कायम राख्न वा नयाँ एल्बम (एकल पनि)को प्रचार गर्न डिसलाई प्रयोग गर्न सक्छन् ।

व्यक्तिगत रिस र विवाद

कतिपय अवस्थामा र्‍यापरहरूबीच व्यक्तिगत विवाद हुँदा त्यसको अभिव्यक्तिका लागि डिस ट्र्याक माध्यम हुने गर्छ । यस्तो डिस ट्र्याकमा उनीहरूको रिस, निराशा वा बदलाको भावना व्यक्त हुने गर्छ ।

प्रचारको रणनीति

कतिपय रेकर्ड लेबल वा व्यवस्थापकहरूले पनि र्‍यापरहरूलाई अर्को र्‍यापरहरूसँगको बिफ अर्थात् झगडालाई प्रोत्साहन दिन्छन् । यसले उनीहरूको संगीतको प्रचार गर्न सहयोग पुर्‍याउँछ । र, मिडिया कभरेज पनि दिलाउन सहयोग पुग्छ ।

तर सबै अवस्थामा यो संस्कृति राम्रो हुँदैन । जब डिस ट्र्याकहरू ट्र्याकभन्दा बाहिर जान्छन्, त्यस्तो अवस्थामा त्यसले अकल्पनीय घटना निम्त्याउन सक्छ । यसबाहेक कतिपय नराम्रा कुराहरू पनि यसबाट प्रचार भइरहेका हुन्छन् । धेरै जना (विशेषत: किशोरकिशोरी) गलत तरिकाले प्रभावित हुन सक्छन् । यस्तोमा भने सम्बन्धित र्‍यापरहरूले ध्यान दिन जरुरी छ ।