९ चैत, चितवन । अघिपछि सन्तानको लावालस्कर लगाउँदै मैतीमाया चेपाङ नागरिकता बनाउन इच्छाकामना गाउँपालिकाको-१ मा रहेको राष्ट्रिय आधारभूत विद्यालय भाराङसम्म आइपुगिन् ।
जिल्ला प्रशासन कार्यालय चितवनले सुरू गरेको एकीकृत घुम्ती शिविरमा नागरिकताका लागि २ घण्टा लगाएर जैथलिकी मैतीमाया यहाँसम्म आएकी थिइन् । आएपछि उनी थुचुक्क बसिन् ।
‘कुखुराको माउलाई चल्ला’ ले वरपर घेरेजस्तै छोराछोरीले उनलाई वरपर घेरेर बसे । शिविरमा आएका पाँच सन्तानमध्ये कुनै काखमा नै बसे भने कोही यताउता अढेस लागे ।
आफैं कैची घुसाएर कपाल काटिएका टाउका । नाकबाट बगिरहेको सिँगान । शरीरमा फोहोर मैला उस्तै । आ-आफ्नै ध्याउन्नमा थिए ती अवोध बालबच्चा ।
३५ वर्षको उमेरसम्म पनि अनागरिक बनेकी मैतीमायालाई नागरिकता पाइने आशाले यहाँसम्म डोर्याएको थियो ।
उनका बुवा गर्भमा नै छँदै बितेको र आमा अन्यत्रै लागेपछि मैतीमायाको नागरिकता बन्न सकिरहेको थिएन । ३५ वर्षको उमेरसम्म नागरिकताको प्रमाणपत्र नभए पनि उनीसँग ९ सन्तानको ‘प्रमाणपत्र’ भने छ ।
१२ बर्षको उमेरमा नै बिहे गरेकी मैतीमायाको कोखबाट ९ सन्तान जन्मिसकेका छन् । सात सन्तान जीवित छन् भने, दुईजना सानैमा बिते । के कारणले दुई छोराको मृत्यु भयो भन्ने कुराको पत्तो स्वयं मैतीमायालाई छैन । परिवार नियोजनका बारेमा पनि मैतीमायालाई कुनै जानकारी छैन ।
मैतीमायाले जस्तै धेरैभन्दा धेरै सन्तान जन्माएका कारणले गर्दा स्वास्थ्य अवस्था समेत चेपाङ वस्तीका महिलाहरुको कमजोर हुने गरेको पाइन्छ । ‘भगवानले दिएजति हात थाप्नुपर्दछ’ भन्ने मानसिकता अझै पनि विद्यमान छ चेपाङ समुदायमा ।
यी वस्तीहरुमा बालमृत्युदर र मातृमृत्युदर पनि उच्च छ । धेरै सन्तान जन्माउनुका पछाडि ‘बाँच्नेहरु बाँच्छन्, मर्नेहरु मर्छन्’ भन्ने धारणा पनि चेपाङ गाउँमा छ ।
मैतीमायाले ९ सन्तानका लागि झण्डै ७ वर्षजति त गर्भवती नै भएर बिताएकी छिन् ।
मैतीमायाकी ठूली छोरी २० अहिले वर्ष पुगिसकिन् । उनको पनि बिहेबारी भैसक्यो । ठूलो छोरा १३ वर्षको पुग्यो । चार कक्षामा पढ्छ । सबैभन्दा सानो छोरा ४ वर्ष पुग्दैछ ।
छोराछोरीले दुःख नपाउन् भन्दै स्कूल पठाएको मैतीमायाले अनलाइनखबरलाई बताइन् ।
तर, जेठो छोराको पढाइ पनि नियमित छैन । साना भाइहरु हेर्नुपर्ने भएकाले उनी कहिलेकाहीँ मात्रै स्कुल पुग्छन् । सन्तान धेरै भएकाले काम गर्न पनि नसकिरहेको मैतिमायालाई अनूभूति हुने गर्छ । हैरान र दुःखको त कुनै सीमा नै छैन ।
दिनभर काममा जानुपर्ने भएकाले ठूला सन्तानका भरमा सानासाना बालबच्चा घरमा छाडेर जानुपर्ने बाध्यता छ उनको ।
मैतीमाया गाउँघरमा नै ढुंगागिट्टी बोक्ने काम गर्छिन् । श्रीमानको काम यस्तै छ । आफूले लगाएको खेतीबाट ६ महिनासम्म मात्रै मुस्किलले खान पुग्छ । बाँकी ६ महिना बेसाएरै खाने हो ।
कुनै बेला खानेकुरा नभएर गिठ्ठा भ्याकुरको समेत भर पर्नुपरेको उनको गुनासो छ । यो आम चेपाङवस्तीकै साझा समस्या बन्दै आएको छ ।
हिजोआज गाउँमा नै काम पाउन थालिएको छ । दिनभर काम गरे वापत पाँच सय रुपैयाँ आउँछ । त्यहीबाट खानेकुरा किनेर बालबच्चा र आफूहरुको पेट धान्दै आएको मैतीमायाले सुनाइन् ।
चैत बैशाखदेखि असारसम्म खानेकुराको अभाव सबैभन्दा बढी हुने गरेको छ । खानेकुराको जोहो गर्नका लागि नै सबै समय खर्चिनुपरेको मैतीमायाको भनाइ छ ।
‘भातमा पल्केर १२ बर्षमै बिहे गरेँ !’
कुराकानीकै क्रममा मैतीमायाले आफ्नो ‘प्रेमकथा’ सुनाइन् ।
१२ बर्षको कलिलो उमेरमा नै बिहे गर्नुका पछाडिको कारण भात खान पाइन्छ भन्ने रहेछ । मैतीमायाका बा उनी गर्भमा छँदै विते । आमा अर्कैसँग पोइला गइन् । बुवा बितेर आमा पोइला गएपछि टुहुरो जस्तै बनेकी मैतीमाया ठूलो बाको घरमा बस्न थालिन् ।
ठूलो बुबाको घरमा पनि खानेकुरा केही हुन्थेन । गिठ्ठा भ्याकुर खाएर बाँच्नुपर्ने बाध्यता थियो । अहिलेका श्रीमानको घरमा भात खान पाइन्थ्यो । अन्यत्र काम गरेर खोजेरै भए पनि भात खान पाइन्थ्यो उनको घरमा ।
‘भात र अन्य खानेकुरा खान पाइन्छ भनेर पल्केर नै १२ बर्षमै बिहे गरेँ’ मैतीमायाले वाल्यकाल सम्झिँदै भनिन्, ‘उतिबेला नै उनीहरुको घरमा नाङ्लो बेचेर पैसा आउँथ्यो । खानै नपाएका कारण थाहा नपाउने उमेरमै बिहे गरें ।’
नागरिकता बनाउन आइपुगेकी मैतीमायासँग इच्छाकामनाबाट बेलाबेलामा सुन्तला र नासपति बेच्न आएको अनुभव पनि छ ।
जगेडा सन्तान जन्माउने चलन
परिवार नियोजन गर्न नरुचाउने चेपाङ महिलाहरू ७/८ वटा बच्चा जन्माउनुलाई स्वाभाविक ठान्छन् । स्याहार अभावले बच्चा मर्ने भएकाले जगेडा बच्चा जन्माउने यो समुदायमा चलन छ ।
विकट स्थानमा बसोवास रहेकाले स्वास्थ्य चौकीसम्म आधारभूत स्वास्थ्यको उपचार पहुँचबाट उनीहरु बञ्चित बन्दै आएका छन् । गर्भवती र सुत्केरी महिलाहरुका लागि त झनै यो समस्याग्रस्त विषय बन्ने गरेको छ ।
एकातिर बर्षेनीजस्तो सन्तान जन्माउनुपर्ने बाध्यता छ भने अर्कोतिर पेटभरि खान र बेला बेलामा स्वास्थ्य जाँच गराउन पनि सक्दैनन् उनीहरुले । बर्षेनी सन्तान जन्माउँदा शरीर कमजोर बनेकै हुन्छ ।
सानो उमेरमा नै बिहे गर्ने, परिवार नियोजनका अस्थायी र स्थायी साधानहरुका बारेमा थाहा नहुँदा बच्चा धेरै जन्मिने र शरीर बेलैमा कमजोर हुने गरेको छ ।
प्रजननमा महिलाको अधिकारका विषय शहरमा उठ्ने गरे पनि चेपाङ महिलाहरुका लागि ‘लंकामा सुन छ कान मेरो बुच्चै’ जस्तो भएको छ । कलिलो उमेरमा नै बिहे हुनु, शरीरको राम्रो विकास नहुँदै सन्तान जन्माउन बाध्य हुनु, उपचार र पोषिलो खाना नपाउनु, गर्भवती अवस्था र सुत्केरी भएलगत्तै पनि आराम गर्नुको सट्टा गह्रुंगो भारी बोकेर हिँड्नु जस्ता बाध्यता छन् ।
धेरैजसो सन्तानहरु जन्मेर पनि धेरै समय बाँच्दैनन् । खाने कुराको अभावले गर्दा बाँचेकाहरु पनि कुपोषित छन् । आमाले नै पेटभरि खान नपाउने अवस्थामा बच्चाको स्वाथ्य राम्रो हुने भन्ने कुरा पनि भएन ।
चेपाङ समुदाय अति पिछडिएको जातिमा पर्छ । चितवन जिल्लामा मात्रै झण्डै २९ हजार चेपाङहरु रहेका छन् । देशभर करिब ७० हजारको हाराहारीमा रहेका चेपाङमध्ये ४८ प्रतिशत मात्रै शिक्षित छन् ।
चितवनको इच्छाकामना गाउँपालिका वडा नम्बर १ मा ९० प्रतिशत चेपाङ समुदायको बसोबास छ ।
