सात्विक भोजनमा प्याज र लसुन किन खाइँदैन ?

खानपानको उद्देश्य केवल पेट भर्ने होइन, बरु जीवनलाई शुद्ध र सन्तुलित बनाउने हो । पूर्वीय दर्शन र आयुर्वेद यसै भन्छ । दर्शनअनुसार शरीर, मन, आत्मालाई शान्त, स्वस्थ र ऊर्जावान बनाउन सात्विक भोजन खानुपर्छ ।

आयुर्वेद र योगले खानालाई तीन प्रकारमा बाँड्छ- सात्विक, राजसिक र तामसिक । यसमध्ये सात्विक भोजनलाई शुद्ध, सुपाच्य र आध्यात्मिक उन्नतिका लागि सर्वोत्तम मानिन्छ।

तर, प्याज र लसुनलाई सात्विक भोजनमा समावेश गरिँदैन । किन ?

पहिला बुझौं, यी खानाबारे ।

संस्कृत शब्द सात्विकको अर्थ शुद्ध, सत्य, नैतिक, ऊर्जावान, स्वच्छ, बलियो, बुद्धिमान र जीवित वा अति आवश्यक हो । सात्विक खानामा प्रकृतिले दिएको मौसमी फलफूल र तरकारी, दूध र दुग्धजन्य पदार्थ, अन्न, ताजा फलफूलको रस, दाल, मह र चिया समावेश छन् । जसमा गुलियो, नुनिलो, अमिलो, टर्रो, पिरो र तितो रस पाइन्छन् । यी रसहरूको मात्रा मिलाएर दैनिक खाँदा पूर्णपोषण मिल्ने बताइन्छ ।

यद्यपि, यी खानेकुरा खाएर मात्र हुँदैन, खाने समय, मात्रा र शरीरको मागमा पनि ध्यान दिनुपर्ने हुन्छ । सात्विक खानेकुराले शारीरिक बल, मानसिक स्वास्थ्य र दीर्घायु हुने विश्वास गरिन्छ । यस्तो खानाको सेवनले तन र मन शुद्ध हुने, शक्ति मिल्ने, सुन्दरता र प्रसन्नता मिल्ने बताइन्छ ।

खानाले मन शान्त, शरीर स्वस्थ र आत्मालाई उच्च बनाउँछ ।

त्यस्तै, राजसिक भोजनमा प्याज, लसुन, खुर्सानी र मसालेदार खानाहरू पर्छन्, जसले मन र शरीरमा उत्तेजना ल्याउँछ । यस्ता खानाले मनलाई अस्थिर र इन्द्रीयहरूलाई भौतिक सुखतिर आकर्षित गर्छ ।

राजसिक खानाले मनमा उत्तेजना र अस्थिरता ल्याउँछ भनिन्छ ।

प्याज र लसुनलाई राजसिक र तामसिक गुण भएको मानिन्छ, जसले सात्विक भोजनको शुद्धतासँग मेल खाँदैन ।

तामसिक भोजनमा बासी, अति प्रशोधित र फर्मेन्टेड खानाहरू जस्तै पुरानो खाना, क्यान्ड फूड र रोटीजन्य पदार्थ पर्छन् । मासु, माछा, अण्डा, रक्सी, र अन्य मादक पदार्थहरू पनि तामसिक मानिन्छन् । यस्ता खानाले मनलाई सुस्त, उदास र शरीरलाई भारी बनाउने विश्वास छ ।

प्याज र लसुन किन शुद्ध मानिँदैन ?

आयुर्वेद भन्छ – यिनीहरू तातो र उत्तेजक हुन्छन्

आयुर्वेदमा प्याज र लसुनलाई ‘उष्ण’ अर्थात् तातो प्रकृतिको खाना मानिन्छ । यिनले शरीरमा पित्त (ताप र जलनसँग सम्बन्धित) बढाउन सक्छन्, जसले अम्लपित्त (एसिडिटी), रिस, तनाव वा जलन जस्ता समस्या निम्त्याउछ ।

सात्विक भोजनको लक्ष्य भनेको शरीर र मनलाई शीतल र सन्तुलित राख्नु हो । प्याज र लसुनको तीव्र स्वाद र गन्धले इन्द्रीयहरूलाई उत्तेजित गर्छ, जसले मनलाई अस्थिर बनाउन सक्छ । उदाहरणका लागि, लसुनको गन्धले एकाग्र हुन नदिई ध्यान भंग गर्न सक्छ, जुन सात्विक जीवनशैलीमा ठिक हुँदैन ।

योगी भन्छन् – ध्यान र प्राणमा बाधा पुग्छ

योगीहरूका लागि खानाको काम शरीर र मनलाई ध्यान, प्राणायाम र आध्यात्मिक साधनाका लागि तयार गर्नु हो ।

प्याज र लसुनले मनमा उत्तेजना र अशान्ति ल्याउन सक्छ, जसले गहिरो ध्यानमा बाधा पुर्‍याउँछ । भगवद् गीतामा पनि यस्ता खानालाई राजसिक र तामसिक भनिएको छ, जुन योगीको शान्त मनका लागि उपयुक्त हुँदैन ।

योगमा प्राण (जीवन ऊर्जा) को प्रवाह महत्त्वपूर्ण हुन्छ । प्याज र लसुनले शरीरमा ताप बढाएर सूक्ष्म नाडीहरू (जस्तै इडा, पिंगला) मा अवरोध ल्याउन सक्छ । यो योग र ध्यानका लागि अनुकूल हुँदैन ।

धार्मिक र सांस्कृतिक कारण

हिन्दू, जैन र बौद्ध परम्परामा प्याज र लसुनलाई अशुद्ध मानिन्छ । यिनको तीव्र गन्ध र स्वादले मनलाई भौतिक सुखतिर तान्ने विश्वास छ ।

जुन आध्यात्मिक साधनाको बाटोमा बाधक हुन्छ । पूजा, यज्ञ वा धार्मिक अनुष्ठानमा यस्ता खाना प्रयोग गरिँदैन, किनभने यिनले मनलाई अशान्त बनाउँछन् ।

जैन धर्ममा त प्याज र लसुनलाई कन्दमूल मानिन्छ, जसको खेती र तयारीमा सूक्ष्म जीवहरूलाई हानि पुग्छ । जैन दर्शनको अहिंसाको सिद्धान्तअनुसार यस्ता खानाबाट टाढा रहनुपर्छ ।

स्वास्थ्यको दृष्टिकोण

स्वास्थ्यको हिसाबले भने ठिक्क मात्रामा प्याज र लसुनमा एन्टिब्याक्टेरियल र रक्तचाप नियन्त्रण गर्ने गुण हुन्छ । तर, यिनको अत्यधिक सेवनले पेट पोल्ने, ग्यास वा अम्लपित्त निम्त्याउन सक्छ ।

यी खानेकुरामा सल्फर यौगिक हुन्छ, जसले सास र पसिनाको गन्ध तीव्र बनाउँछ ।

प्याज र लसुन स्वास्थ्यका लागि फाइदाजनक भए पनि सात्विक भोजनको उद्देश्यसँग मेल खाँदैनन् ।

यो भोजन शारीरिक स्वास्थ्यभन्दा माथि उठेर मन र आत्मालाई शुद्ध बनाउनमा केन्द्रित छ ।

सात्विक भोजनले सजिलै पच्ने र हल्का खाना खान जोड दिन्छ, जुन प्याज र लसुनको भारी र तीव्र स्वभावसँग मेल खाँदैन ।

मनमा असर

सात्विक भोजनको लक्ष्य मनलाई शान्त, स्पष्ट र एकाग्र बनाउनु हो । तर, प्याज र लसुनले मनमा उत्तेजना, अस्थिरता वा कामवासना जस्ता भावना ल्याउन सक्छ ।

विशेषगरी ब्रह्मचर्य पालना गर्ने साधकहरूका लागि यी खाना उपयुक्त हुँदैनन्, किनभने यिनले यौन इच्छा वा आवेग बढाउन सक्छ ।

त्यसोभए, प्याज र लसुनको सट्टा के खाने ?

सात्विक भोजनमा स्वाद र स्वास्थ्यका लागि प्याज र लसुनको सट्टा अन्य विकल्पहरू अपनाइन्छ ।

जस्तो कि,

हिङ – यो प्याज र लसुनको स्वादको राम्रो विकल्प हो, तर राजसिक वा तामसिकको जस्तो गुण ल्याउँदैन ।

जीरा, धनिँया, अदुवा, बेसार- यी मसालाले खानालाई स्वादिलो बनाउँछन् । र, पाचनलाई पनि सहयोग गर्छन् ।

तुलसी, पुदीना – यी जडीबुटीले खानालाई ताजा र सुगन्धित बनाउँछन् ।