‘फिटनेसका लागि शास्त्रीय नृत्य उपयुक्त’

परम्परागत मान्छेहरूले नियमित कामका अलावा विभिन्न समारोहमा गर्ने शास्त्रीय नाचहरू के मनोरञ्जनको लागि मात्रै थिए त ? अहिले नेपालमा पाइने विभिन्न जातजातिहरूको आ–आफ्नै मौलिक नृत्यको परम्परा रहेको छ । ती सबै मनोरञ्जनका साधन मात्रै हुन् त ?

यही प्रश्नको उत्तरको खोजीमा संसारमा दर्जनौं अध्ययनहरू भए । ती सबै अध्ययनको एउटै निष्कर्ष छ ‘शास्त्रीय नृत्य सबै खाले फिटनेसको उपायभन्दा उपयुक्त हुन्छ ।’ भारतदेखि ग्रीक हुँदै बेलायतसम्मका विभिन्न विश्वविद्यालयहरूले गरेको अध्ययनले केवल फिटनेस सेन्टरमा गएर गरिने फिटनेस शारीरिक सवलताको लागि सहायकसिद्ध भएपनि आध्यात्मिक र मानसिक तन्दुरुस्ती वा अध्यासको लागि शास्त्रीय संगीत नै एउटा उपयुक्त माध्यम भएको ती अध्ययनहरूले निष्कर्ष निकालेका छन् ।

शास्त्रीय संगीत भारतवर्षमा मात्रै नभएर विभिन्न प्राचीन सभ्यताका मुलुकहरूमा छुट्टाछुट्टै किसिमका छन् । तर ती सबै शास्त्रीय नृत्यहरूको भाव उस्तै उस्तै खालको पाइन्छ । जुनसुकै शास्त्रीय नृत्यले पनि केवल मनोरञ्जनको लागि मात्रै नभएर शारीरिक आध्यात्मिक तथा मानसिक अभ्यासको लागि यो सहायकसिद्ध हुन्छ ।

पूर्वीय शास्त्रीय नृत्‍यका तीन मूलभूत तत्‍वहरू हुन्छन् । ती हुन् भाव अथवा मनस्स्थिति, राग अथवा संगीत र स्‍वरमार्धुय र ताल अथवा काल संयोजन । भरत नाट्यमको शैलीगत विशेषतालाई केलाउने हो भने हात, खुट्टा, मुख, अनि शरीर सञ्चालनका समन्‍वयनका ६४ सिद्धान्तहरू छन्, जसको निष्‍पादन नृत्‍य पाठ्यक्रममा गरिन्छ । यसले शारीरिक अभ्यासको लागि भूमिका खेल्छ । भरत नाट्यममा जीवनका तीन मूल तत्‍व – दर्शन शास्‍त्र, धर्म अनि विज्ञान समावेश हुन्छ ।

झण्डै २००० वर्ष पहिलेदेखि चलिआएको मानिने यो भारतको सबैभन्दा पुरानो कुटियाट्टम नाच होस् या त महाभारतमै वर्णन भएको कथक नाच नै किन नहोस् । यी सबै शास्त्रीय नृत्यका उदाहरणहरू हुन् । जुन नियमित अभ्यासभन्दा बढी शारीरिक तन्दुरूस्तीका लागि उपयोगी मानिन्छन् ।

ग्रीसको एरिस्टोटेल विश्वविद्यालयले गरेको एक अध्ययनले परम्परागत अर्थात् शास्त्रीय संगीतमा नृत्य गर्ने व्यक्तिलाई शारीरिक फिटनेसको लागि अरू कुनै अभ्यास जरुरी नरहेको पुष्टि गरेको छ । २०१९ को अप्रिलमा प्रकाशित सो अध्ययन प्रतिवेदन अनुसार परम्परागत नृत्यमा संलग्न वृद्धहरू समेत स्वास्थ्य समस्याबाट मुक्त भएको देखाएको छ । यस्तो परम्परागत नृत्यले स्वतन्त्र र गुणस्तरीय जीवन जिउन एव‌ं शारीरिक तन्दुरुस्ती र उनीहरूको कार्यक्षमता सन्तोषजनक स्तरमा राख्दै उनीहरूलाई थप गुणात्मक बनाउँदा विभिन्न रोगहरूबाट समेत मुक्ति पाउन सकिने देखिएको छ ।त्यस्तै, बेलायतको वल्भरहेम्पटन विश्वविद्यालयले गरेको अर्काे अध्ययनले पनि व्यावसायिक रुपमा चलिरहेको शास्त्रीय संगीतमा गरिने नृत्यले एउटा पूर्ण शारीरिक फिटनेसको काम गर्ने देखाएको छ ।

नेपालमा शास्त्रीय नृत्य
सिर्जना कलेज अफ फाइन आर्टस्का उपप्राध्यापक रामकुमार राई शास्त्रीय संगीत आध्यात्मिक, मानसिक एवं शारीरिक विकासको लागि सहायकसिद्ध रहेको बताउँछन् । जुनसुकै शास्त्रीय नृत्य गर्दा मान्छेको शरीरको सबै अंगहरू सक्रिय हुने भन्दै त्यसले समग्र शारीरिक अभ्यासलाई जोड दिने बताउँछन् । ‘ताण्डव नृत्य नाच्दा कुनै पनि नर्तक वा नर्तकीले आफूलाई शिवकै स्वरुपमा मनन् गर्नुपर्छ । अनिमात्रै शास्त्रीय नृत्यलाई जीवन्त रुपमा प्रस्तुत गर्न सकिन्छ ।’ राई भन्छन् ‘एउटा मान्छे नाचकै क्रममा शिव बनेर फेरि मान्छे बन्दासम्म उसको मानसिक कलुषहरु सफा भइसक्छन् । यसरी मानसिक अभ्यास हुने गर्छ । शारीरिक अभ्यासमा त विभिन्न शास्त्रीय नाचहरू आफैँमा जटिल किसिमको हुने भएकोले पूर्ण शारीरिक अभ्यास हुने गर्छ ।’

कुनै पनि शास्त्रीय र लोक नृत्यमा फिटनेस पक्षलाई ध्यान दिने हो भने नेपाल र भारतमा मात्रै १२० भन्दा धेरै यस्ता लोक नृत्यहरूको सूची तयार पारिएको छ जसले अन्य कुनैपनि कसरत गर्दा भन्दा धेरै शारीरिक एव‌ं मानसिक अभ्यासमा सहयोग गर्छ । प्रत्येक लोकशैलीको कार्यात्मक कसरतमा आधारित हुन्छ । केही नृत्य शैलीले धेरै मांसपेशीहरूमा बढी अभ्यास गराउने खालका हुन्छन् ।

त्रिभंग (खुट्टा, कम्मर र शिर) मुद्रामा बसेर लास्य (नारी शक्ति नृत्य) र ताण्डव (पुरुष शक्ति) ले नाच्ने चर्या नाच नेपालको मौलिक नाच रहेको राई बताउँछन् । विशेषगरी बौद्ध धर्मको बज्रयान सम्प्रदायसँग सम्बन्धित यो नाचको क्रममा चन्द्रहार, बाजु, घाँटीमा हार, कम्मर पेटी, मोतीमाला, धातुको मोटो सिक्री आदिको प्रयोग गरेर यस्तो नाच नाच्ने गरिन्छ । यसबाहेक पनि भरत नाट्यम, कत्थक, मणिचुर, कथकली जस्ता शास्त्रीय नृत्यहरू शारीरिक एवं मानसिक तन्दुरुस्तीको लागि उपयुक्त शास्त्रीय नृत्यहरू रहेको राई बताउँछन् ।