गर्मीसँगै सक्रिय हुँदैछ कोभिड, कारण के हो ?
डा. शेरबहादुर पुन सरुवारोग विशेषज्ञ
प्रा. डा. राजीव झा स्नायु, नसा तथा मेरुदण्डरोग विशेषज्ञ
आँसु नै आएन भने के हुन्छ ?
२०७९ मंसिर २८ गते १३:२६
प्रा. डा. राजीव झा स्नायु, नसा तथा मेरुदण्डरोग विशेषज्ञ
काठमाडौं । आँखामा कसिंगर पस्दा होस् वा प्याज काट्दा, चसक्क मन दुख्दा होस् वा अप्रत्यासित खुसी मिल्दा, वियोगको क्षणमा होस् वा मिलनको घडी — हाम्रो शरीरले एउटै माध्यमबाट प्रतिक्रिया जनाउँछ, आँसु ।
खासमा त आँसु मानवीय संवेगको अभिव्यक्ति हो । मान्छेले भन्न नसकेका धेरै कुरा आँसुले भनिदिन्छ । चाहे त्यो असाध्यै दुःखका कुरा होस् वा उल्कै खुसीका ।
सिनेमा, संगीत, साहित्यमा आँसुको खास स्थान छ । यसमा आँसुलाई वेदनाको बिम्ब बनाइन्छ । यद्यपि आँसु कुनै कमजोरी मात्र होइन, शक्ति पनि हो । आँसुसँग अद्भुत शक्ति हुन्छ । आँसु किन र कसरी आउँछ यसबारे कहिल्यै गम्भीर भएर सोच्नुभएको छ ? रोदन र आँसुको वैज्ञानिक खोजी आफैंमा अर्थपूर्ण छ ।
सामान्यतया आँखाका ग्रन्थिहरूबाट प्रतिदिन १.५ मिलिलिटर आँसु बन्ने गर्छ । मानव शरीरले मुख्यतया दुई प्रकारका आँसुको उत्पादन गर्छ । पहिलो कुनै पनि चोटपटक वा आँखालाई आवश्यक तरल पदार्थको लागि आउँछ । अर्को दुःखमा, सुखमा कुनै पनि भावनात्मक कारणले आँसु आउने नेत्र रोग विशेषज्ञ डा. प्रतीक्षा अमात्य बताउँछिन् ।
‘हामी रुँदा, हाँस्दा, तथा कहिलेकाहीं खुसी भएको समयमा बग्ने भावनात्मक आँसु हो । यो ल्याक्रिम्नल ग्रन्थिबाट उत्पादन हुने आँसु हो । उनी भन्छिन्, ‘अर्को आँखाको ढकनीमा हुने ग्रन्थिहरूले उत्पादन गर्ने आँसु जुन आँखाको निम्ति आवश्यक मानिन्छ । जसले आँखालाई सुक्खा हुनबाट बचाउँछ ।’
दुःखमा, खुसीमा कुनै पनि भावनात्मक कुरामा मान्छेको आँखाबाट आँसु बग्छ । त्यस्तै आँखामा कुनै चोटपटक लाग्दा, बढ्दो उमेर अवस्थामा र प्याज काट्दा कुनै पनि कुराको रिफ्लेक्समा पनि आँखाबाट आँसु बग्छ । मुख्यतया प्याथलोजिकल आँसु र भावनात्मक आँसु दुई प्रकारको आँसु मान्छेहरूको आँखाबाट बग्ने वरिष्ठ न्युरो सर्जन प्रा. डा. राजीव झा बताउँछन् ।
कसरी र किन बन्छ आँसु ?
आँखाको माथिपट्टि भित्र आँसुको ‘ल्याक्रिम्नल’ ग्रन्थि हुन्छ । जसबाट आँसु बन्छ र आउँछ । ‘मेइबोमियन’ ग्रन्थि पनि आँसु उत्पादन गर्ने ग्रन्थि हो, जुन आँखाको परेलामा हुन्छ । साथै ‘म्युसिन’ लेयर लगायतले पनि आँसु उत्पादन गर्न मद्दत गर्ने नेत्ररोग विशेषज्ञ संयम बजिमय बताउँछन् ।
खुसी हुँदा, दुःखी हुँदा बग्ने आँसु ल्याक्रिम्नल ग्रन्थिबाट उत्पादन हुन्छ । त्यस्तै आँखाको परेलामा हुने ‘मेइबोमियन’ ग्रन्थिले आँखालाई मोस्चर प्रदान गर्न र आँखालाई सुख्खा हुनबाट बचाउन आँसु उत्पादन गर्ने बजिमय बताउँछन् ।
‘हाम्रो आँखामा सामान्य अवस्थामा पनि आँसु बनिरहेको हुन्छ । जुन आँखामा रहेको सानो प्वालबाट ‘ल्याक्रिमनल डक्टस’बाट नाक हुँदै घाँटीमा जान्छ,’ उनी भन्छन् ।
हरेक पटकको आँखा झिम्काइमा कम मात्रामा भए पनि हरेक पटक आँसु आउँछ । आँसुले नै हाम्रो देख्ने क्षमताको विकास गर्ने डा. अमात्य बताउँछिन् । ‘आँसुको केही भाग हाम्रो नाकबाट पनि उत्पादन हुने गर्छ । धेरै हाँसो वा पीडामा हाम्रो नाकबाट समेत आँसु आउँछ,’ उनी भन्छन् ।
आँसु हाम्रो आँखाको संरक्षणको लागि आउँछ । आँसुमा रोग प्रतिरोधात्मक क्षमता हुन्छ, जसले आँखालाई विभिन्न रोगबाट पनि बचाउने बजिमय बताउँछन् । ‘आँखाको सतहलाई स्वस्थ अवस्थामा राख्न आँखालाई निरन्तर आँसुको आवश्यकता पर्छ,’ उनी भन्छन्, ‘आँसुले आँखा मात्र होइन, नाकलाई पनि विभिन्न संक्रमणबाट बचाउँछ । रुँदा आँखाबाट निस्किएको आँसु लक्रिमल डक्ट्सबाट नाकमा पुग्छ र नाकमा जम्मा भएको कीटाणु र फोहोर हट्छ ।’
आँसु आएन भने के हुन्छ ?
बाथ, मधुमेह र थाइराइड लगायतमा आँसु कम आउने समस्या हुन्छ । कसैकसैमा आँसु नै नआउने समस्या पनि हुन्छ । आँखाबाट आँसु नै आएन भने आँखाको नानी सुख्खा भएर सानो सानो घाउ हुन्छ र आँखाको ज्योति नै कम हुँदै हुन्छ । पछि घाउ ठूलो भएर आँखा नै नदेख्ने समस्या हुन्छ । बढ्दो उमेरसँगै आँसु उत्पादन कम हुँदै जाने र आँखा सुक्खा हुने समस्या पनि हुने बजिमय बताउँछन् ।
आँसुको भावनात्मक सम्बन्ध
हाम्रो शरीरमा एउटा ‘एन्डोर्फिन’ भन्ने हर्मोन हुन्छ । जुन हर्मोन मस्तिष्कमा उत्पादन हुन्छन् र शरीरमा सन्देशवाहकको रूपमा काम गर्छ । कुनै पनि भावनात्मक कुरा सुनेपछि त्यो दिमागमा बस्छ र त्यसबाट तत्कालै आँखामा आँसु आउँछ । जब कुनै मान्छे तनावमा वा भावनात्मक रूपमा उथलपुथल हुन्छ, यो हर्मोन बढी मात्रामा उत्पादन हुन्छ । अनि आँसुको माध्यमबाट बाहिर निस्कने डा. झा बताउँछन् ।
‘कुनै व्यक्ति धेरै तनावमा छ भने रोएर आँसु बगाएपछि उसले केही राहत महसुस गर्छ, तनावमुक्त हुन्छ,’ उनी भन्छन्, ‘किनकि उसले एन्डोर्फिन हर्मोनलाई आँसुको माध्यमबाट बगाउँछ । भावनात्मक आँसु बगाइसकेपछि मान्छे तनावमुक्त हुन्छ ।’
प्रतिक्रिया 4