‘आफैंलाई थाहा नहुने गरी दाँत भित्रभित्रै खराब भइसकेको हुनसक्छ’

२०७९ साउन १७ गते २०:१०

खेम रिसाल

१७ साउन, काठमाडौं । ‘मिलेका ती दाँतका पंक्ति’, ‘अनारका दाना झैं दाँत’, ‘लागेछ मायाको दन्ते मोहनी’ । गीत, कविता, कथामा सौन्दर्यको विम्ब बनाइन्छ दाँतलाई । तर दाँतको नाता सौन्दर्यसँग मात्र छैन, यो त मानव शरीरकै यस्तो हिस्सा हो, जसले समग्र स्वस्थ्यको अभिभारा बोकेको हुन्छ ।

शरीरका लागि जरुरी पोषक तत्वको प्रवेशद्वार हो, दाँत । खानेकुरालाई दाँतले टुक्राएपछि पाचन पक्रिया सुरु हुन्छ । त्यसैले खानालाई जति मिहिन ढंगले चपाइन्छ, त्यो उत्ति नै सुपाच्य हुन्छ । अतः खानेकुरामा निहित पोषकतत्व पाचनतन्त्रले सहज रुपमा अवशोषित गर्न सक्छ । तर दाँत नै खराब भइदियो भने ?

जवाफ सटिक छ, खानेकुरा टुक्र्याउन कठिन हुन्छ । यस्तो खानेकुराबाट पर्याप्त पोषक तत्व प्राप्त नहुने मात्र होइन, पाचन प्रणाली नै बोझिलो हुन्छ । जबकि दाँतप्रति हामी त्यति सजग छैनौं, जति यो संवेदनशील छ । त्यसैले त दाँतसम्बन्धी अनेक समस्या बढ्दैछन् । दाँतसम्बन्धी यिनै समस्या, यसको उपचार र दन्त सौन्दर्य लगायतका विषयमा दन्त तथा गिजारोग विशेषज्ञ डा. नियुक्ति अर्जेलसँग गरिएको कुराकानीको सम्पादित अंश :

तपाईं दन्त तथा गिजारोग विशेषज्ञ भएको नाताले तपाईंकहाँ कस्ता कस्ता समस्या लिएर धेरैजसो बिरामी आउँछन् ?

दाँतको सरसफाइमा हेलचेक्राइँ गर्दा देखिने समस्या नै लिएर धेरै जना आउनुहुन्छ । दाँत दुख्ने, गिजा सुन्निने, गिजाबाट रगत आउने, सास गन्हाउने, दाँत हल्लिने जस्ता समस्या नै धेरैमा मैले पाएको छु । हुन त मैले काठमाडौं केन्द्रित भएर उपचार गर्ने गरेका कारण यस्ता समस्या बढी देखेको हुनसक्छ,  दूरदराजमा यो भन्दा फरक प्रकृतिका समस्या पनि बढिरहेका हुन सक्छन् ।

नेपालीहरु दाँतको सुरक्षालाई लिएर कति सचेत देखिन्छन् ?

मानिसहरुमा दाँत र मुख स्वास्थ्यलाई लिएर सचेतना चाहिं बढेको छ । नियमित चेकअप गराउनेहरु पनि बढेका छन् । तर समस्या कहाँनेर छ भने दाँतको केही सानो समस्या देखिएको छ भन्यो भने उहाँहरु स्वीकार्न नै तयार हुनुहुन्न । अर्थात् यो ठूलो समस्या होइन, आफैं ठीक भइहाल्छ किन उपचार गर्नु भनेर भन्ने गरेको पाएको छु । अर्को भाषामा भन्दा दाँतको समस्यामा हेलचेक्राइँ गर्ने प्रवृत्ति धेरै छ ।

दाँत कमजोर हुनुमा के के कुराले प्रभाव पारेको हुन्छ ? यसमा गिजाको अवस्थाले कस्तो भूमिका खेल्छ ?

गिजामा आउने समस्याकै कारण दाँतमा पनि समस्या आउने हो । दाँत अडिने नै गिजामा भएकाले गिजा कमजोर भए दाँत हल्लिने, रगत आउने समस्या हुन्छ । गिजा र मुखको हड्डी बलियो राख्न पौष्टिक खानेकुराको भूमिका पनि उत्तिकै हुन्छ । आवश्यक पौष्टिक तत्वको अभाव पनि गिजा र दाँत कमजोर हुनुको एउटा कारक हो ।

सबैभन्दा महत्वपूर्ण कारण त दाँतको सरसफाइमा हेलचेक्राइँ, नियमित जाँच गराउन अल्छी मान्ने प्रवृत्ति नै हो ।

गिजामा के के कारणले समस्या आउँछ ?

एउटा त उमेरको कुरा पनि हुन्छ । वृद्ध उमेरका व्यक्तिको शरीर नै कमजोर हुँदै जाने भएकाले दाँत र गिजा पनि कमजोर नै हुने भइहाल्यो । अर्को वयस्क व्यक्तिमा पनि वंशाणुगत लगायत कारणले गिजा कमजोर हुनसक्छ । गिजामा पहिलेदेखि नै कुनै न कुनै समस्या भइरहेको हुनसक्छ । अनि एकैपटक जँचाउन आउँदा एउटा होइन, १५-२० वटा दाँत नै खराब भइरहेको पनि देखिन्छ । यो भनेको दाँतमा हामीले थाहा नपाउने गरी पनि भित्रभित्रै धेरै समस्या भइरहेको हुनसक्छ । दाँत दुखेको हुँदैन, तर गिजा खराब भएर धेरैवटा दाँत बिग्रिसकेको हुन्छ ।

यो भनेको दाँतको नियमित हेरचाह नगर्दा हुने हो । ढिलो आउँदा उपचार हुने ठाउँ नै बाँकी नरहेर दाँत नै फुकालेर पठाउनु परेका घटना निकै छन् । त्यसैले दाँत र मुख स्वास्थ्यमा हामी गर्ने लापरवाही नै गिजामा आउने समस्याको कारक हो । दाँत सजिलै हल्लिंदैन । कुनै इन्फेक्सन भएपछि, दुर्घटना भएपछि मात्रै दाँतले गिजाको सपोर्ट छाड्दै जान्छ ।

अनि अर्को कुरा गिजाको अवस्था हेरेर पनि अहिले डाइबिटिज भए नभएको पत्ता लगाउन सकिन्छ ।

दाँतसम्बन्धी समस्या उमेर अनुसार फरक-फरक हुन्छ कि, सबैमा उस्तै प्रकृतिको हुन्छ ?

समग्रमा त उस्तै नै हुन्छ । तर दाँत हल्लिने र खिइएर जाने समस्या भने वृद्ध उमेरमा बढी हुन्छ । तर पनि बुढेसकाल लाग्दैमा दाँत कमजोर हुने होइन । यसका लागि कारण चाहिन्छ, कित कुनै दुर्घटना नै हुनुपर्‍यो । नत्र बच्चामा पनि र वयस्कमा पनि दाँत र मुख स्वास्थ्यमा गरिने लापरवाहीले समस्या ल्याउने हो ।

बच्चाहरुमा चकलेट वा गुलियोजन्य खानेकुरा बढी खाने बानी हुन्छ । बढी चकलेट खाँदा बच्चाहरुको दाँत बिग्रिरहेको छ । हामीमध्ये धेरै त बच्चाको दूधे दाँत बिग्रेर केही हुँदैन, परमानेन्ट दाँत (नयाँ दाँत) राम्रो भएर आइहाल्छ नि भन्ने सोच हुन्छ । यो गलत हो, दूधे दाँत कीराले खाएमा नयाँ दाँत स्वस्थ भएर आउन पनि समस्या हुनसक्छ । त्यसैले बच्चालाई गुलियो कुराबाट टाढा राख्ने कोशिश गर्नुपर्छ ।

दाँतका लागि खानेकुराको भूमिका चाहिं कति हुन्छ ? दाँत कमजोर हुनुमा हामीले खाने खाना पनि कारक होला नि ?

पौष्टिक खाना पूरै शरीरका लागि आवश्यक हुन्छ । हरियो तरकारी, दाल, गेडागुडी, पानीको मात्रा, दूध जस्ता भिटामिन र प्रोटिन पाइने खानेकुरा दाँतका लागि लाभदायक हुन्छन् ।

मुखको हड्डी, गिजा र दाँतमा पौष्टिक खानाले राम्रो गर्छ । भिटामिन, मिनरल, प्रोटिनको लेभल पूरै शरीरमा बढ्दा यसले मुख स्वास्थ्यमा पनि सकारात्मक प्रभाव पार्छ । यसले गालाको छाला, तालुको छाला स्वस्थ हुन्छ । यदि पौष्टिक तत्वको कमी भएमा दाँतमा असर गर्छ ।

दाँतमा कीरा कसरी लाग्छ ? अर्थात् दाँतमा कीरा लागेको भनेको के हो ?

दाँत बिगार्ने भनेको चिनी भएको खानेकुराले हो । चिनीजन्य खानेकुरा खाएपछि लामो समयसम्म मुख कुल्ला नगर्दा ब्याक्टेरियाहरु सक्रिय हुन्छन् । ती ब्याक्टेरियाले दाँतलाई प्वाल पार्दै जान्छन् । यसैलाई कीरा लागेको भनिन्छ ।

दाँतमा ब्याक्टेरियाले खाल्डो बनाउँदै गएपछि दाँत दुख्छ, सिरिङ सिरिङ हुन्छ । यो भनेको दाँतमा समस्या भइरहेको छ भन्ने संकेत हो ।

दाँतमा कीरा लागेमा कस्तो उपचार सकिन्छ ?

सबभन्दा पहिले त दाँतमा कीरा लाग्न नै नदिनु नै राम्रो हुन्छ । यदि कीरा लाग्यो भने पनि सुरुवाती अवस्थामा नै यसको उपचार गरिहाल्नुपर्छ । त्यसका लागि कीराले खाएको दाँत भर्ने, स्केलिङ गर्ने गर्नुपर्छ । तर सानो समस्यालाई स्वीकार गरिएन भने पछि ठूलो समस्या आउन सक्छ, जसको उपचार नै गर्न नसकिने हुन्छ । कीरा लागेको छ पछि देखाउँछु ठीक भइहाल्छ नि भनेर बस्नुहुँदैन ।

दाँत सिरिङ्ग हुँदा नै सतर्कताको संकेत दिइरहेको हुन्छ । सिरिङ्ग हुँदा दाँतको लेयरहरु घट्दै जान्छ । दाँतमा तीन तह हुन्छ, बाहिर इनामेल, त्यसभित्र डेन्टिङ र सबैभन्दा भित्र जरा हुन्छ ।

सिरिङ्ग हुनु भनेको दाँतको प्वाल बढ्दै जानु हो र यसमा केही समस्या छ है भनेको हो । दाँतमा खाल्डो परेको हो कि भनेर संकेत दिएको हो । जरासम्मै समस्या भइसकेको छ भने जराकै उपचार गर्नुपर्ने हुन्छ, त्यसलाई रुट क्यानल ट्रिटमेन्ट अर्थात् आरसीटी भनिन्छ । आरसीटी पनि गर्न नसक्ने अवस्था आएको छ भने दाँत नै निकाल्नुपर्ने हुन्छ ।

कतिपय व्यक्ति दाँतलाई कीराले खाइहाल्यो, यसको उपचार गर्नुभन्दा दाँत नै फुकालेर नयाँ राख्दा तनाव नै सकियो भन्ने पनि सोच्छन् नि, यसो गर्नु कति सही हो ?

यसो गर्नु पटक्कै ठीक होइन । जे भएपनि प्राकृतिक दाँत भनेको प्राकृतिक नै हो, कृत्रिमले यसको ठाउँ लिनै सक्दैन । दाँत बचाउनका लागि बेस्ट कोशिश गर्नैपर्छ । त्यही भएर म फेरि दोहोर्‍याउँछु समस्या आउनै दिनुहुँदैन ।

दाँत निकालेर खाली नै छाड्ने भन्ने पनि कतिले सोच्न सक्नुहुन्छ । तर यसरी खाली छाड्नु भनेको अरु समस्यालाई निम्तो दिनु हो । त्यसैले दाँतलाई बचाउने भरपुर कोशिश गर्नुपर्छ ।

बच्चाको दाँतको कुरा गरौं । उनीहरु चकलेट वा गुलियो खानेकुरामा धेरै आकर्षित हुन्छन् । उनीहरुको दाँत अलि बढी बिग्रिरहेको पनि देखिन्छ, बढी चक्लेट खाँदा दाँत बिग्रिने हो ?

गुलियो खाँदा बच्चाको मात्रै नभएर ठूलो मान्छेको दाँत बिग्रिन सक्छ । त्यही भएर बच्चालाई सकेसम्म गुलियो कुराबाट टाढै राखौं, नभए पनि खाइसकेपछि कुल्ला गर्न पनि सिकाऔं । दाँत माझ्ने सही तरिका पनि सिकाऔं ।

दाँत माझ्ने सही तरिका चाहिं के हो ?

हामी सुन्छौं, दिनको दुईपटक बिहान र बेलुकीको खाना खाइसकेपछि दाँत माझ्नुपर्छ भन्ने कुरा । यो कुरा त हामीले थाहा पाएका छौं, तर सही तरिकाले कसरी माझ्ने भन्ने कुुराबाट भने हामी बेखबरजस्तै छौं ।

दाँत माझ्दा ब्रस र टूथपेस्टको सही छनोट गर्नुपर्छ । राम्रो टूथपेस्टको प्रयोग गरी ब्रसलाई दाँतको चारैतिर घुमाएर माझ्नुपर्छ ।

ब्रसको छनोट गर्दा बच्चा र वृद्धले नरम खालको र वयस्क व्यक्तिले हल्का कडा खालको प्रयोग गर्नुपर्छ । दाँत माझ्दा हतार नगर्ने र धेरैबेरसम्म माझ्नु पनि आवश्यक हुँदैन । ब्रसलाई दाँततिर थोरै ढल्काएर र पछाडिको भागबाट माझ्न सुरु गर्नुपर्छ । तलको दाँत माझ्दा ब्रस तलतिरै ढल्काउने र माथि गर्दा माथितिरै ढल्काउने गर्नुपर्छ ।

दाँतमा धेरै घोट्नु भने हुँदैन । यसले दाँत सिरिङ्ग हुने समस्या हुनसक्छ । त्यसैले एक एक दाँतलाई फोकस गर्दै ब्रस गर्नुपर्छ । दाँत र गिजाको कापमा नदरालिने गरी ब्रस गर्नुपर्छ ।

बच्चाहरुले कसरी दाँत माझ्ने ?

बच्चाका लागि दाँत माझ्न सिकाउने खास तरिका हुन्छ । उनीहरुको ब्रस पनि सानो हुन्छ । यसका लागि अभिभावकले पहिले गरेर सिकाउने, पढाउन सिकाएजस्तै प्राटिकल गरेर सिकाउने, ब्रस समाउने तरिका, टूथपेस्ट ननिल्न सिकाउने गर्नुपर्छ ।

ज्येष्ठ नागरिकको हकमा पनि त्यस्तै हो । उहाँहरुले यसरी नै माझ्नुपर्छ भन्ने छैन, अन्य व्यक्तिले जस्तै हो । यदि शारीरिक रुपमा कमजोर भएर दाँत माझ्न सक्दैनन् भने परिवारका अरु सदस्यले सहयोग गर्नुपर्छ ।

दाँत यति समय माझ्नुपर्छ भन्ने छ ?

ठ्याक्कै त्यस्तो छैन । औसत २ मिनेटसम्म तरिका पुर्‍याएर दाँत माझ्दा काफी हुन्छ । कति समय माझ्ने भन्दा पनि कसरी माझ्ने भन्ने कुरा महत्वपूर्ण हो ।

दाँतमा ठूलै समस्या भएपछि फुकाल्नुको विकल्प हुँदैन होला, दाँत फुकाल्ने बेलामा के कस्तो होसियारी अपनाउनुपर्छ ?

उपचार नै नहुने अवस्थामा पुगेपछि दाँत फुकाल्नुपर्छ र नयाँ लगाउनुपर्छ । तर दाँत फुकाल्नका लागि केही सर्त भने अवश्य छन् । दीर्घरोग जस्तै मधुमेह, उच्च रक्तचाप, दमको समस्या भएका व्यक्तिले तुरुन्तै दाँत फुकालिहाल्नुहुँदैन । मधुमेह र रक्तचाप नियन्त्रणमा आएपछि त्यो पनि सम्बन्धित रोग हेर्ने चिकित्सकको सुझावका आधारमा मात्रै उहाँहरुको दाँत फुकाल्न सकिन्छ । तर दीर्घरोगीको दाँत फुकाल्नै हुँदैन भन्ने जुन कुरा छ, त्यो चाहिं सत्य होइन ।

महिलाहरुको दाँतको पनि कुरा गरौं । सामान्य अवस्थामा सबै उस्तै भए पनि गर्भवती भएको अवस्थामा दाँतमा समस्या आउँदा उनीहरुले कसरी र कस्तो उपचार गर्ने ?

यसमा एउटा कुरा राख्न चाहन्छु । शरीरको अन्य अवस्थाको जस्तै दाँत र मुखको पनि गर्भवती हुनुभन्दा अगाडि जाँच गराउनुपर्छ । यो विषयमा धेरैलाई थाहा नै छैन । कसैको विवाह गर्ने बित्तिकै प्रेग्नेन्सीको प्लानिङ छ भने विवाह अगाडि नै दाँतको राम्रोसँग चेकअप गराउन सुझाव दिन्छु ।

कति मानिसलाई गिजाबाट रगत आउने, सास गन्हाउने, गिजा सुन्निने जस्ता समस्या देखिइरहेका हुन्छन् । यी लक्षणले शरीरमा अरु केही खराबी भइरहेको संकेत गरेको हुन्छ । गर्भवती भएपछि दाँत दुख्यो, गिजाबाट रगत आयो वा अरु कुनै उपचार गर्नुपर्‍यो भने यस अवस्थामा अलि जोखिमपूर्ण हुन्छ । यसबेला हर्मोन परिवर्तन हुने भएकाले गिजामा पनि यसको प्रभाव पर्छ, जतिबेला सानो समस्या पनि ठूलो बन्न जान्छ ।

दाँतलाई शरीरको ऐना पनि भनिन्छ । मिलेका दाँतले सुन्दरतामा निखार ल्याउँछ भन्ने मान्यता छ । आजभोलि खानपिन लगायतका कारणले दाँत बांगोटिंगो हुने क्रम पनि बढेको देखिन्छ ? दाँत मिलाउने विभिन्न प्रविधि आएका छन् ? के कस्ता विधि अहिले प्रचलनमा छन् ?

बांगोटिंगो दाँतलाई मिलाउन सबैभन्दा बढी प्रचलनमा रहेको विधि भनेको ब्रेसेस लगाउने हो, यसलाई अर्थोडेन्टिक ट्रिटमेन्ट भन्छौं । तार लगाएर दाँत मिलाउने प्रविधि हो यो । यसमा अहिले इन्भिजिबल टाइपको पनि पाइन्छ । यसले दाँतको अलाइन्टमेन्ट मिलाउँछ । यो सबैभन्दा चलेको विधि हो । यसमा समय र शुल्कअनुसार फरकफरक किसिमका ब्रेसेस पाइन्छ ।

अर्को हुन्छ, कसैको दाँत खप्टेको छ भने दाँतको आकारप्रकार मिलाएर गर्ने उपचार । यसमा बांगोटिंगो र भित्रबाहिर भएको दाँतको काटछाँट गरेर मिलाइन्छ । ब्रसेस लगाउने समय नभएकाहरुका लागि यस्तो किसिमको कस्मेटिक ट्रिटमेन्टद्वारा दाँत मिलाइन्छ । दाँतलाई कमभन्दा कम क्षति पुर्‍याएर पनि मिलाउने विधि अहिले प्रचलनमा छन् ।

दाँत मिलाउन कति समय लाग्छ ?

ब्रेसेस लगाउने हो भने एक वर्षभन्दा बढी नै लाग्छ । कसैलाई अढाइ वर्षसम्म पनि लागेको हुन्छ । कुन विधिबाट दाँत मिलाउने भन्ने कुरामा भर पर्छ ।

नयाँ दाँत लगाउने चाहिं के कस्ता तरिका छन् ?

यसमा रोज्ने सुविधा छ । लगाउने झिक्ने र फिक्स्ड राख्ने । फिक्स्ड राख्नेमा पनि अहिले इम्प्लान्ट भन्ने बढी चलेको छ । यो भनेको दाँत कतै पनि नकाटी हड्डीमा स्क्रु राखेर गर्ने विधि हो ।

समग्रमा दाँतको हेरचाह कसरी गर्ने ?

पहिलो कुरा त अनिवार्य रुपमा दिनको दुईपटक दाँत माझ्नैपर्छ, त्यो पनि सही तरिकाले । हरेक खानेकुरा खाएपछि प्रत्येक पटक कुल्ला गर्ने गर्नुपर्छ । चिया, खाजा जे खाए पनि खाइसकेपछि कुल्ला गर्नुपर्छ ।

कुल्ला गर्नका लागि बेसिन वा बाथरुममा जाने अवस्था नभएमा पानीलाई केहीबेर मुखमा राखेर फ्लस गर्ने र निल्ने गर्न सकिन्छ । अनि रेसा भएका खानेकुरा खाएको बेला डेन्टल फ्लस पाइन्छ । यसले ब्रस नपुग्ने भागमा भएका खानाका टुक्रा निकाल्न मद्दत गर्छ । यो कुनै पनि फार्मेसीमा पाउन सकिन्छ ।

अर्को कुरा चिनी धेरै भएको खानेकुरा सकेसम्म खानु हुँदैन । बिस्कुट, चाउचाउ, चाउमिन जस्ता मैदाले बनेका खानेकुरा कम खाने वा खानै परे राम्ररी कुल्ला गर्ने बानी गर्नुपर्छ । प्याकेटको खानेकुुरा भन्दा घरमै पकाएको खानेकुरालाई प्राथमिकता दिनु राम्रो हुन्छ ।

यसैगरी ६-६ महिनामा दाँत र मुखको नियमित जाँच गराउनुपर्छ । यसो गर्दा कुनै समस्या देखिए बेलैमा समाधान निकाल्न सकिन्छ । धुम्रपान र मध्यपानबाट टाढा रहनु बुद्धिमानी हुन्छ । धुम्रपानले सास गन्हाउनुका साथै गिजाको रोग पनि निम्त्याउँछ । त्यस्तै मदिराले मुख सुक्खा हुने र एसिडिटी बढाउने भएकाले दाँतमा समस्या ल्याउँछ ।

तस्वीर/भिडियो : आर्यन धिमाल/अनलाइनखबर

भिडियो सम्पादन : गारव योञ्जन

हट टपिक्स

अल्जाइमर

आयुर्वेद

इन्डोक्राइन (हर्मोन रोग)

एचआईभी

नेत्ररोग

प्रसूति तथा स्त्रीरोग

बालरोग

मानसिक स्वास्थ्य (डिप्रेसन, एन्जाइटी)

मिर्गौला तथा मुत्र रोग

मुख तथा दन्त रोग

योग तथा प्राणायाम

हेपटाइटिस