डा. दिपांकर प्रजापति कन्सलटेन्ट कार्डियोलोजिस्ट तथा एसोसिएट प्रोफेसर
साहसिक काम गर्न मुटु बलियो हुनुपर्छ ?
२०८० असार १९ गते १७:१२
डा. दिपांकर प्रजापति कन्सलटेन्ट कार्डियोलोजिस्ट तथा एसोसिएट प्रोफेसर
बन्जी जम्प गर्नुपर्यो, हिमाल चढ्नुपर्यो, मसानघाटमा बस्नुपर्यो भने मान्छेहरु भन्छन्- ‘मुटु दह्रो बनाउनुपर्छ ।’ कुनै जोखिमपूर्ण काम गर्नु परेमा वा ठूलै विपत्ति सहनुपरेमा मान्छेहरु भन्छन्- ‘मुटु बलियो बनाउनुपर्छ ।’ मान्छेको जीवनमा अनेक उतारचढाव आउँछ । जब यस्तो उतारचढाव सम्हाल्न नसक्ने परिस्थिति आइलाग्छ, तब मान्छेहरु आश्वस्त तुल्याउने भाषामा भन्छन्- ‘मुटु कमजोर बनाउन हुन्न है ।’
आखिर मान्छेलाई निर्भिक, साहसिक बनाउन मुटु बलियो हुनैपर्छ ? हाम्रो भावनात्मक स्थितिसँग मुटुको कस्तो सम्बन्ध हुन्छ ?
मुटु र मनस्थिति
कतिलाई अग्लो भीर देख्दा डर लाग्छ, कतिलाई असाध्यै अँध्यारो देख्दा डर लाग्छ, कतिलाई सर्प देख्दा डर लाग्छ । खासमा त यो भावनात्मक स्थिति हो । तर हाम्रो भावनात्मक स्थितिले मुटुलाई पनि प्रभाव पार्छ ।
त्यसैले त कुनै अँध्यारो र डरलाग्दो ठाउँमा पुग्दा हाम्रो मुटुको चाल तीव्र हुन्छ । दुःखी हुँदा, त्रसित हुँदा, उत्साहित हुँदा पनि मुटुमा त्यसको कुनै न कुनै किसिमको प्रभाव रहन्छ । तर डराउनु, दुःखी हुनु मुटु कमजोर हुनुको संकेत होइन । यसैगरी कोही निर्भिक छन्, वीर छन् भने उनीहरुको मुटु बलियो छ भन्ने पनि होइन ।
भावनात्मक कुरालाई लिएर कसैको मुटु बलियो वा कमजोर भन्न सकिंदैन । मुटुको कार्यक्षमताअनुसार मान्छेको स्वभाव निर्माण हुने होइन ।
यद्यपि मान्छेको भावनात्मक स्थितिले मुटुलाई कुनै न कुनै रुपमा असर गर्छ । त्यसैले त हतास, उदास, दुःखी, क्रोधी मान्छेलाई उच्च रक्तचाप जस्तो समस्या हुन्छ । शान्त र आनन्दित स्थितिमा रहने मान्छेमा यस्तो समस्या नहुन सक्छ ।
डरले मुटु काँप्छ ?
भीर पखेरा देख्दा, एकदमै अग्लो स्थानमा चढ्दा मुटु काँप्न सक्छ, जुन स्वभाविक हो । किनभने व्यक्तिले त्यसमा चढ्दा केही हुन्छ वा चढ्न सकिन्छ कि सकिंदैन । वा लडिन्छ कि भन्नेजस्ता अनेक किसिमको डर हुन सक्छ । यसले गर्दा मुटु काँप्न सक्छ ।
डरले उचाइ, भीर, पाखा देख्दा मुटुको चाल पनि बढ्ने गर्छ, जसले गर्दा मुटु काँप्छ । सो चाल मुटु कमजोर भएर नभई व्यक्तिमा डर र डरले तनाव निम्त्याएर मुटु काँपेको भन्न सकिन्छ ।
डर लाग्दा मुटुको चाल किन बढ्छ ?
मानिसमा कुनै कुराले डर लागेमा ग्रहण स्नायु प्रणालीले गर्छ । अटोनोमिक स्नायु प्रणालीले शरीरमा दुईवटा काम गर्छ । एउटा पारासिम्प्याथेटिक र अर्को सिम्प्याथेटिक । सिम्प्याथेटिकले डरसँग सामना गर्ने सजगता जगाउने काम गर्छ । यस्तोमा कुनै किसिमको आपत्तिजनक अवस्था आएमा आफसेआफ सजगता आउँछ । जस्तै, भूकम्प आएमा भाग्नुपर्छ वा बाटोमा उभिरहेको अवस्थामा अचानक गाडी आएमा छिटो भाग्नुपर्छ भन्ने सचेतना आउँछ । एक्कासि मुटुको चाल बढाउने, रक्तनली खुकुलो हुने, मांसपेसीमा रगत छिटो प्रवाह हुने जस्ता क्षणिक समयको लागि यस्ता परिवर्तन आउँछ ।
त्यस्तै पारासिम्प्याथेटिकको काम भनेको व्यक्ति शान्त भएको अवस्थामा मुटुको चालको गति पनि स्थिर राख्ने वा कम गर्ने हो । यस्तोमा रक्तनली आफ्नै गतिमा काम गर्ने गर्छ ।
त्यसैले यसमा स्पष्ट हुने कुरा के छ भने मुटुको गतिलाई स्नायुप्रणालीले नियन्त्रण गरिरहेको हुन्छ । कुनै पनि संकेत स्नायु प्रणालीले ग्रहण गर्छ, सोहीअनुसार मुटुले काम गर्छ । तर क्षणिक डरले मुटुलाई ठूलो असर गराउँदैन ।
मान्छेको भावनात्मक स्थितिले मुटुमा प्रभाव पार्छ ?
मान्छेको भावनात्मक स्थितिले मुटुमा प्रभाव पार्छ भन्ने कुरामा व्यक्तिले भावनामा रहेर कति तनाव लिन्छ भन्ने कुरामा भर पर्छ । लगातार र लामो समयसम्म व्यक्तिले कुनै भावनात्मक कुरालाई लिएर तनाव लिने, दु:खी भइरहने र सानो कुरामा अत्यधिक रिसाउने गर्दा मुटुमा असर पर्छ । त्यसैले त्यस्ता मानिसमा मुटुको मात्र नभई नसारोग विशेषज्ञ र मनोचिकित्सकको पनि उपचार लिन आवश्यक पर्न सक्छ । मुटुको चाल असामान्य हुँदै गएमा औषधि पनि खानुपर्ने अवस्था आउँछ । लामो समय तनावपूर्ण जीवनयापन गरिरहेको व्यक्तिले सही उपचार नपाएमा दीर्घकालीन रोग बढ्नुका साथै हृदयघातको जोखिम पनि उत्तिकै रहन्छ ।
मुटु के कारणले कमजोर हुन्छ ?
मुटु स्वस्थ र अस्वस्थ मात्र हुन्छ । डर, तनाव, चिन्ताले मन कमजोर बनाउने हो । मन कमजोर भइरहेमा मुटुमा चाप बढ्ने र विस्तारै मुटुलाई अस्वस्त बनाउने गर्छ ।
त्यस्तै मानिस भावनात्मक रुपमा बलियो छन् र जस्तोसुकै परिस्थिति पनि सजिलै सामना गर्न सक्ने, चाहिने भन्दा बढी नसोच्ने, तनाव नलिने र धैर्यता भएमा सजिलै मुटु मात्र होइन, अन्य दीर्घरोगको जोखिम पनि कम हुन्छ ।
मुटुलाई स्वस्थ कसरी बनाउन सकिन्छ ?
-मुटुलाई स्वस्थ राख्ने प्रमुख भूमिका मानिसक स्वास्थ्यको पनि हो । त्यसैले मानसिक रुपमा स्वस्थ हुन तनाव नलिने, धैर्य राख्ने र रिसलाई नियन्त्रण गर्ने उपाय अपनाउनुपर्छ ।
-अस्वस्थकर खानपान नगर्ने, धेरै चिल्लो खानेकुरा नखाने, शरीरको तौल नियन्त्रणमा राख्ने, धुम्रपान र मदिरापानबाट टाढा रहने, दीर्घरोग भएमा चिकित्सकको निगरानी र परामर्शमा रहने, रोगअनुसारको खानपान गर्नुपर्छ ।
-शरीर फूर्तिलो र चलायमान राख्न शारीरिक व्यायामलाई प्राथमिकता दिनुपर्छ ।
(डा. प्रजापति शहीद गंगालाल राष्ट्रिय हृदय केन्द्रको कार्डियोलोजी विभागका प्रमुख हुन् । उनीसँग अनलाइनखबरकर्मी मनिषा थापाले गरेको कुराकानीमा आधारित)
प्रतिक्रिया 4