अयला : सांस्कृतिक पेय
२०८० भदौ ४ गते १८:३९ 
काठमाडौं । नेवार समुदायले भोजभतेर, जात्रा, कार्जे वा आगन्तुकलाई स्वागत गर्ने न्यानो पेय हो, अयला । मादक पदार्थको श्रेणीमा राखिए पनि नेवारलगायत कतिपय समुदायमा यसलाई सगुनको रुपमा लिने गरिन्छ । पूजा, शुभकार्य, सगुन दिने लिने तथा मरण कार्यमा यो अनिवार्य जस्तै हुन्छ ।
संस्कृतविद् ओम धौभडेलका अनुसार नेवार समुदायमा पाहुना आउँदा अण्डा र रक्सी दिएर स्वागत सत्कार गर्ने प्रचलन छ । मगर, राई, लिम्बू, गुरुङ, तामाङ, शेर्पालगायत विभिन्न समुदायमा ‘ल्होछार’ (नयाँ वर्ष), पूजा तथा अन्य उत्सवमा रक्सीको प्रयोग हुन्छ । त्यस्तै थारु समुदायले पनि छाँकी (रक्सी) चढाएर देउताको पूजा गर्छन् ।
अमेरिकी सञ्चार संस्था सीएनएनले सन् २०१७ को जुलाईमा प्रकाशित गरेको रिपोर्टमा विश्वका ५० सर्वाधिक स्वादिष्ट पेयमा नेपालको अयला अर्थात् रक्सी ४१ औं स्थानमा छ । सीएनएनले अयलाको बयान गर्दै लेखेको छ, ‘चामल र कोदोबाट तयार पारिने अयलाको कडा गन्ध नाकमा ठोकिन्छ र सोझै घाँटी हुँदै तल जान्छ । यसले अचम्मलाग्दो नरम र आनन्ददायक अनुभूति प्रदान गर्छ ।’
अयलालाई शुद्ध र कडा रक्सी मानिन्छ । सीएनएनले भारतको आँपको लस्सी, अस्ट्रियाको रेडबुल, फेन्टा भन्दा अग्रस्थानमा नेपालको रक्सी खासगरी अयलालाई समेटेको थियो ।
काठमाडौं महानगरपालिकाले अयलालाई सांस्कृतिक पेयको रुपमा ‘ब्रान्डिङ’ गर्ने योजना सार्वजनिक गरेको छ ।
कसरी बनाइन्छ ?
रक्सी थ्वँ अर्थात् पोकः बाट बनाइन्छ । थ्वँ बनाएपछि बाँकी रहको ठोस अवशेषलाई कः (चामलको सेतो लेदो) भनिन्छ । त्यसैबाट रक्सी बनाइन्छ ।
यो भातलाई पानी उम्लिरहेको फोंसी (तामा तथा सिलाबरको भाँडा)मा फेरि पोटासीः माथि राखेर चलाउँदै पकाउनुपर्छ । यसो गर्दा भात पूरै पाक्छ र नरम हुन्छ । ‘यो भातलाई नेवारीमा ‘हाजा’ भनिन्छ । अर्थात्, बाफमा पकाएको भात हुन्छ । ‘हाजालाई केहीबेर चिसो बनाउन फिंजाएर राख्नुपर्छ । अनि बल्ल जाँड बनाउने विधि सुरु हुन्छ,’ धौभडेल भन्छन् ।
हामीले साधारण तरिकाबाट चामल पकाएर वा चिउराबाट पनि जाँड बनाएको देख्छौं । परम्परागत नेवार विधि यही हो । यो भात (हाजा)मा मर्चा (जाँड बनाउन चाहिने सामग्री)लाई धूलो बनाएर सबैतिर पुग्नेगरी मोल्ने गरिन्छ । त्यसपछि हाजा भाँडामा राखिन्छ । यो प्रक्रियाबाट तयार भएकालाई पोकः भनिन्छ । यसमा आवश्यकताअनुसार पानी राखेपछि ‘थ्वँ’ अर्थात् जाँड तयार हुन्छ । त्यो जाँड लिन पुगेपछि बाँकी भएको चामल, कोदो, चामलको बाकी ठोस पदार्थलाई क भनिन्छ ।
कः लाई ड्रममा राखेर सक्खर र पानीसँग फिटेर महिनादिन राख्नुपर्ने हुन्छ । त्यसलाई दैनिक सकेसम्म दुईपटक काठको हठ्ठीले चलाउनुपर्छ । यसरी दैनिक चलाउने रक्सी मीठो हुने वा चाँडै रक्सी बनाउने मिल्ने हुन्छ । यसरी चलाएर ड्रममा पानी जस्तो सग्लो निस्कन्छ । बल्ल रक्सी बनाउने प्रक्रिया सुरु हुन्छ ।
यसका लागि चाहिने भाडाकुँडाहरु फोंसी (राख्ने तामा वा सिलिबर भाडा) हो । सबैभन्दा तल हुन्छ, यसमा कः अर्थात् सग्लो पानी जस्तो निस्केको पदार्थ राखिन्छ । त्यसको माथि हाँसी (माटोको प्वाल भएको भाँडा) हुन्छ भने त्यसभित्र डोबुचा अर्थात् रक्सी जम्मा हुने सानो माटोको भाँडा हुन्छ । त्यसमाथि अर्थात् सबैभन्दा माथि बाटा अर्थात् पानी राख्ने भाँडो हुन्छ ।
यो पानी तलदेखि आएको वाफले गर्दा तातिने गर्दछ । पानी तातेपछि रक्सी बनिसकेको संकेत मिल्छ । त्यसपछि बीचको भाँडाभित्र रहेको सानो भाँडामा रक्सी जम्मा हुन्छ । जति पानी कम राखेको हो, रक्सी उति नै कडा हुने र पानी धेरै राखेको रक्सी नरम हुने मान्यता छ ।
रक्सी जाँच्ने परम्परागत तरिका
रक्सी कडा भयो कि भएन भन्ने जाँच पनि सजिलै गर्न सकिन्छ । बनाएको रक्सी थोरै झिकेर आगोमा राख्ने वा रक्सी कप वा भाँडामा राखेर आगो बालेर हेर्न सकिन्छ । यदि कडा रक्सी भए रक्सीमा आगो मज्जाले बल्छ र नभए कम आगो बल्छ ।
रक्सीको प्रकार
रक्सी सादा र मसालेदार गरी दुई किसिमको हुन्छ । मसालेदार रक्सी आफ्नो इच्छाअनुसार ल्वाङ, दालचिनी, सुपारी, अलैंची, ठूलो सानो सुकुमेल एउटा कपडामा पोको पारेर रक्सी जम्ने सानो भाँडामा राखिन्छ । रक्सी, विभिन्न फलफूल राखेर पनि बनाउने गरिन्छ ।
‘रक्सी वाष्पीकरण प्रक्रियाबाट बन्छ । यो जति पुरानो भयो त्यति राम्रो र स्वादिलो हुने मानिन्छ,’ संस्कृतिवद् ओम धौभडेल भन्छन् ।
नेवारी परम्परामा रक्सीलाई सगुनका रूपमा लिइन्छ । जात्रा तथा चाडपर्वमा रक्सीको विशेष महत्व हुन्छ । ‘चाडपर्वमा नेवार समुदायमा धेरै प्रकारका हेभी खानेकुरा खाने गरिन्छ । ती प्रायः चिल्लो हुन्छन् । त्यही चिल्लो खानालाई जाँडरक्सीले काट्ने गर्छ,’ उनी भन्छन्, ‘जाडोमा शरीर न्यानो र तातो बनाउँछ यसले ।’ साथै रक्सीमा पाइने एन्टिअक्सिडेन्ट शरीरका लागि फाइदाकारी हुने मान्यता छ । ‘थोरै खाएमा रक्सी औषधि हो, धेरै खाए हानि पुर्याउँछ,’ धौभडेल भन्छन्, ‘रक्सी रमाइलोका लागि खानु ठीकै हुन्छ ।’
प्रतिक्रिया 4