रजोनिवृत्तिबारे केही भ्रम र सत्यता

सरदर आयु बढेसँगै महिनावारी रोकिएका (रजोनिवृत्ति) महिलाको संख्या पनि विश्वभर बढिरहेको छ । सन् २०२१ मा ५० वर्ष वा त्यसमाथिका महिलाको जनसंख्या विश्वभरका कुल महिला र बालिकाको २६ प्रतिशत थियो । संयुक्त राष्ट्रसङ्घको तथ्याङ्क अनुसार १० वर्षअघि यो संख्या २२ प्रतिशत थियो ।

रजोनिवृत्ति कुनै पनि महिलाको जीवनको एक सामान्य चरण हो, तर यसबारेमा केही भ्रम पनि समाजमा व्याप्त छन् ।

रजोनिवृत्ति ५० वर्षपछि मात्रै हुन्छ

महिनावारी बन्द हुने औसत उमेर ५१ वर्ष हो, तर यो ४५ देखि ५५ वर्षको बीचमा जुनसुकै बेला हुन सक्छ । यो विभिन्न क्षेत्र र समुदायमा निर्भर हुन्छ ।

रजोनिवृत्तिको प्रभाव सबै महिलालाई एकै प्रकारको हुन्छ

महिलाहरूमा हार्मोन परिवर्तन सामाजिक–सांस्कृतिक, जैविक र जीवनशैली जस्ता धेरै कारणले निर्भर गर्छ   । यी परिवर्तनहरू महिलामा उनको जीवनशैलीमा निर्भर हुन्छ ।

तौल बढ्छ

रजोनिवृत्तिको प्रभावलाई बाहेक पनि बढ्दो उमेरसँगै शरीरको मेटाबोलिज्म सुस्त हुन्छ । त्यसैले तौल नियन्त्रण बाहिर नजाओस् भनेर डाक्टरहरूले नियमित व्यायाम र सन्तुलित आहार खान सल्लाह दिन्छन् ।

यौन इच्छा कम हुन्छ

योनी सुख्खा हुने, यौन इच्छाको कमी र तनावले यौन सम्बन्धलाई असर गर्न सक्छ । तर डाक्टरको सहयोग र आफ्नो पार्टनरको सहयोगले महिलाहरूले आफ्नो यौन जीवन सामान्य रूपमा बाँच्न सक्छन् ।

डिप्रेसन, चिन्ता र मुड स्वीङ

रजोनिवृत्तिले तनाव (डिप्रेसन) निम्त्याउँदैन । तर रजोनिवृत्ति हुने उमेरका महिलामा निद्राको कमी र मुड स्वीङ सामान्य हो । जसले गर्दा उनीहरूलाई कहिलेकाहीं चिडचिडापन महसुस हुन सक्छ ।

हार्मोन थेरापीले स्वास्थ्यमा जोखिम निम्त्याउँछ

रजनोवृत्तिपछि हार्मोन थेरापीको प्रयोगले महिलालाई स्तन क्यान्सरको जोखिम बढाउँछ, तर यसले हृदय रोगको जोखिम पनि कम गर्छ । धेरै अध्ययन अनुसार हार्मोन थेरापीको फाइदा ६० वर्षभन्दा कम उमेरका महिलामा बढी हुन्छ ।

के हो रजोनिवृत्ति ?

महिनावारी भइरहेका महिलाको उमेर बढ्दै जाँदा उनीहरूको यौन हार्मोनमा परिवर्तन भएर रजोनिवृत्ति हुन्छ । अण्डाशयले हरेक महिना अण्डा उत्पादन गर्न बन्द गर्छ र एस्ट्रोजन हार्मोनको स्तर घट्छ । रजोनिवृत्ति सामान्यतया ४५ देखि ५५ वर्षको बीचमा हुन्छ, तर कतिपय महिलामा यो भन्दा चाँडो पनि हुन सक्छ ।

यदि महिलालाई लगातार १२ महिनासम्म महिनावारी हुँदैन भने त्यसलाई रजोनिवृत्ति भनिन्छ । यसले महिलाको प्रजनन् क्षमता समाप्त भएको संकेत गर्छ ।

रजोनिवृत्ति रातारात भने हुँदैन । यो क्रमिक प्रक्रिया हो । औसतमा एक महिला सात वर्षसम्म यो अवस्थाबाट गुज्रिन्छन् तर कतिपय महिलामा भने १४ वर्षसम्म पनि यो चरणबाट गुज्रिन्छन् ।

रजोनिवृत्तिको तीन चरण

पहिलो प्रि–मेनोपज हो, जसले ३० देखि ४० वर्ष उमेरका महिललाई असर गर्छ । यस अवधिमा महिलाको मासिक महिनावारी हुन्छ, तर एस्ट्रोजेन र प्रोजेस्टेरोनको स्तर धेरै पटक परिवर्तन हुन थाल्छ । प्रि–मनोपोजमा कसैलाई १५ दिनदेखि एक महिनासम्म रगत गएर रक्तअल्पता समेत हुन सक्छ ।

दोस्रो पेरी–मेनोपज हो, जसले महिलामा प्रजनन् क्षमताको अन्त्य गर्छ । यस अवधिमा एस्ट्रोजन स्तर द्रुत रूपमा घट्छ । यस अवस्थामा महिनावारी अनियमित हुन्छ र कहिलेकाहीं महिनावारी नै हुँदैन, छोटो समयका लागि हुन्छ, वा यो लामो समयसम्म रहन्छ । महिलामा हलचल, बेचैनी र निद्रा नपुग्ने जस्ता गुनासो पनि देखिन्छ ।

तेस्रो र अन्तिम चरण रजोनिवृत्तिपछिको हो, जसमा महिलालाई लगातार १२ महिनासम्म महिनावारी हुँदैनन् । यस अवधिमा प्रि–मेनोपजको समयमा महसुस हुने लक्षणहरू पनि कम हुन थाल्छन् । विश्व स्वास्थ्य संगठनका अनुसार रजोनिवृत्तिका ४८ भन्दा बढी लक्षण छन् ।

सामान्य लक्षणहरू :

-गर्मी महसुस हुने र निद्राको समयमा भारी पसिना आउने

-महिनावारी चक्रमा परिवर्तन र महिनावारीको क्रमशः समाप्ति

-योनी सुख्खा हुनु, यौन सम्पर्क गर्दा दुख्नु

-सुत्न कठिनाइ वा निद्राको कमी

-मुड स्वीङ, तनाव र चिन्ता

-हड्डी कमजोर हुन जान्छ, जसले फ्र्याक्चरको जोखिम बढाउँछ

केही महिला एकाग्रताको कमी भएको र स्मरण शक्ति कमी भएको गुनासो पनि गर्छन् । साथै, जोर्नी दुख्ने र छाला सुख्खा हुनु पनि लक्षण हुन् ।

यो जान्न महत्त्वपूर्ण छ कि यी लक्षणहरू प्रत्येक महिलामा देखिंदैनन्, तर ७५ प्रतिशत महिलाले यस्ता लक्षणको सामना गर्नुपर्ने हुन्छ ।

(प्रसूति तथा स्त्रीरोग विशेषज्ञ डा. प्रधानसँग अनलाइनखबरकर्मी सुमित्रा लुईटेलले गरेको कुराकानीमा आधारित)