‘पूर्वराजा भन्दा नेताहरूमा आत्मविश्वास गुम्नु ठूलो चुनौती’

पूर्वराजा ज्ञानेन्द्र शाहको बढ्दो सक्रियता अनि राप्रपा लगायत राजावादी शक्तिहरूको गतिविधिलाई प्रधानमन्त्री पुष्पकमल दाहाल प्रचण्ड सहित प्रमुख दलका शीर्ष नेताहरूले चासोका साथ हेरेको देखिन्छ । बढ्दो नागरिक निराशालाई उपयोग गरेर विद्यमान व्यवस्था उल्ट्याउने खेल भइरहेको विश्लेषणमा गणतन्त्र पक्षधर नेताहरू लगभग सहमत देखिन्छन् ।

तर नेपाली कांग्रेसका नेता डा. मिनेन्द्र रिजाल पूर्वराजाबाट व्यवस्थामाथि कुनै खतरा देख्दैनन् । ‘मेरो चिन्ता हिजोको ज्ञानेन्द्रसँग छैन, हिजोको संविधान फिर्ता होला भन्ने छैन । मेरो चिन्ता जनता आत्तिए भन्ने भन्दा पनि आत्तिएका जनताको समस्या सम्बोधन गर्न सक्छु भन्ने आत्मविश्वास राजनीतिक नेतृत्वले गुमाउन थाल्यो भन्ने हो’, रिजाल भन्छन् ।

बरू पूर्वराजाको विरोध गरेर चर्को गणतन्त्रवादी बन्ने नेताहरूको टिप्पणीप्रति नेता रिजाल आशंका गर्छन् । ‘कहीं न कहीं कम्युनिस्ट कम्युनिस्ट मिल्न चर्को गणतन्त्रवादी देखिन त होइन ? राष्ट्रवादका नाममा त पुराना राजासँग प्रतिस्पर्धा गर्न सकिन्न’, रिजालको आशंका छ ।

यदि कम्युनिस्टहरू मिले पनि त्यसलाई स्वाभाविक रूपमा कांग्रेसले स्वीकार्नुपर्ने रिजालको तर्क छ । भन्छन्, ‘२१०० सालसम्म गठबन्धन बनाइराख्ने मन छैन होला नि ? छैन भने कुन बाटोमा कांग्रेस लैजान खोजेको हो परिभाषित गर्नुपर्ला ।’
प्रस्तुत छ, कांग्रेस नेता डा. रिजालसँग अनलाइनखबरकर्मी राजकुमार श्रेष्ठले लिएको अन्तर्वार्ताको सम्पादित अंशः

नागरिकमा उकुसमुकुस छ भन्ने अनेक घटनाक्रमबाट अनुमान लगाउन सकिन्छ । राजनीतिभित्र चाहिं बाहिर देखिए जस्तै शान्त छ अथवा तपाइँहरूभित्र पनि उकुसमुकुस छ ?

सबै पार्टीमा पहिलो नेता बाहेकलाई मैले गरेर के पो हुन्छ र ! सत्ताको राजनीति होस् अथवा प्रतिपक्षी राजनीति होस्, केही पनि प्रभावित पार्न सक्दिनँ । उहाँहरूले (पहिलो नेता) परिभाषित गरेको परिधिभित्र बसेर मैले आफ्नो काम गर्ने हो । त्यसमा मेरो महत्वाकांक्षा कसरी पूरा गर्न सक्छु ? अगाडि बढ्ने प्रबन्ध कसरी निर्माण हुनसक्छ ? त्यसो भयो भने पुगिहाल्यो जस्तो देख्छु । यो भनेको देशका लागि गर्न सक्दिनँ, पार्टीका लागि गर्न सक्दिनँ, मैले मेरा लागि गरौं भन्ने सोच हावी हुनु हो । यसले हाम्रो पार्टीलाई (नेपाली कांग्रेस) बढी परिभाषित गर्ला ।

एमालेले अहिले पनि कहाँ छु भनेर टुंगो गर्न सकेको छैन । केपी शर्मा ओलीजीले अलिअलि गर्नुभयो जस्तो लाग्छ । पहिलो, ७० वर्षको उमेर हद हटाउनुभयो । यससँगै पार्टी अध्यक्ष हुने बाटो नरोकिने भयो । त्यसपछि मध्यपहाडी लोकमार्गको यात्रा गर्नुभयो ।

काठमाडौंको बैठकले खासै केही नदिन सक्छ । त्यसैले काठमाडौंको बैठकबाट केही नपाए पनि आममान्छे बीचमा गएर पार्टीको ठाउँ चाहिं जोगाइराख्नुपर्छ भन्ने मोटिभेसन देख्छु । तर उहाँका पार्टीका मान्छेहरू ढंगका साथ हिंडेको देख्दिनँ । केही मान्छे माओवादीका दोस्रो तहका नेतालाई भविष्य देखाएर दुइटा कम्युनिस्ट कसरी एक बनाउन सकिन्छ भनेर असाध्यै मिहिनेत गरेको देखिन्छ । यो बाहेक अरू ध्यान छैन । अलिअलि अत्तालिनु भएको पनि होला । बुढो नै हुन थालें भन्ने पनि होला । गएको १७ वर्षदेखि सत्तामा बस्न यति अभ्यस्त भइसक्यौं कि त्यो नहुँदाको सकस पनि होला ।

माओवादीले कता जाने हो टुंगो गर्न सकेको छैन । त्यहाँ दुइटा द्वन्द्व देख्छु । प्रचण्डजीको कति लामो प्रधानमन्त्री बस्ने ? र, प्रधानमन्त्री हुँदा के गर्न सकिन्छ भन्ने छ । पार्टी बनाउनेतिर धेरै ध्यान छ जस्तो लाग्दैन । अरू मान्छेलाई प्रधानमन्त्रीसँगै हिंड्न त आनन्द होला !

सरकार भन्दा बाहिर बसेका मान्छेलाई कहिले मन्त्री हुन मन लाग्ला, कहिले पार्टीको कुरा गर्न मन लाग्ला । एमालेसँग लहसिएकाहरूलाई त्यहीं भविष्य सुरक्षित हुन्छ भन्ने पनि लाग्दो हो । तर उहाँहरूले आफैंले कुनै दिन मूली हुन्छु, पार्टीलाई यसरी लिएर जाने भन्ने सोचेको देखिन्न ।

त्यसअर्थमा परनिर्भरता माओवादी पार्टीका दोस्रो तहका नेताहरूमा देख्छु । कोही–कोही त्यसभन्दा बाहिर निस्कनुभएको छ । अलिअलि आक्रोश, अलिअलि यस्तो गजबको सत्तामा बसेको छौं कि पाँच वर्ष नै प्रधानमन्त्री भइन्छ कि जस्तो छ । तर त्यसपछि के हुने भन्दा ‘पुनर्मुसिको भवः’ भन्ने ठाउँमा पुग्ला भन्ने नि छ ।

अघिल्लो निर्वाचनमा (२०७४ सालमा) १४ वटा निर्वाचन क्षेत्रमा माओवादी सबभन्दा अगाडि थियो । त्यो बेला हामी सबैलाई लाग्यो, माओवादी निकै ठूलो सकसमा छ, एक्लै चुनाव लड्दैन । हामीले हाम्रो पार्टीमा तर्क गर्यौं कि माओवादीलाई मिलेर चुनाव लड्ने बाटो दिऊँ, नभए छोडेर हिंड्छ । भयो त्यही !

अहिले माओवादीले १८ वटा निर्वाचन क्षेत्रमा जितेको छ, घच्चीको प्रधानमन्त्री पद पाएको छ । तर जम्मा ८ वटा निर्वाचन क्षेत्रमा मात्र उहाँहरूको मत सबभन्दा बढी छ । कोशीको कुनै पनि निर्वाचन क्षेत्रमा ठूलो पार्टी रहेन । मधेशमा ३/४ वटा क्षेत्र थियो, यो पटक त्यो रहेन । अघिल्लो चुनावसँग तुलना गरेर हेर्ने हो भने सबभन्दा ठूलो स्खलन भएको छ ।

बागमतीमा पहिला सिन्धुली थियो, अहिले त्यो पनि छैन । गण्डकीमा त्यही गोरखा हो । लुम्बिनीमा दुई र कर्णालीमा ४ वटा निर्वाचन क्षेत्रमा माओवादी सबभन्दा ठूलो पार्टी छ । सुदूरपश्चिमा एउटा निर्वाचन क्षेत्रमा ठूलो दल थियो, त्यो पनि गुमाउनुभयो ।

पार्टी त संकुचित हुँदै गएको ज्ञान उहाँहरूलाई नै बढी होला । त्यो सकसमा अर्को चार वर्ष प्रधानमन्त्री भए बापत संगठन त बनाउनुहुन्छ जस्तो लाग्दैन मलाई । त्यसैले एक वर्षपछि सत्ता अरूलाई जिम्मा लगाएर साइड लागेर बस्ने हो वा प्रधानमन्त्री पद लम्ब्याउने हो भन्ने अलमलमा पूरै पार्टी देख्छु ।

मधेशमा जसपा र लोसपाले सेन्स अफ डिरेक्सन गुमाइसकेको छ । उनीहरू भन्दा बलिया दुइटा नयाँ पार्टी आए । एउटा त थारूहरूको बाहुल्य भएको क्षेत्रभन्दा बाहिर जान नसक्ला, तर अर्को पार्टी त अलि चौडा किसिमले मधेशमा फैलिने देखिन्छ । यो सकसले जसपा र लोसपाभित्र गएको १७ वर्षमा प्राप्त भएको सत्ता सुख कसरी कायम राख्ने भन्ने अलमल जस्तो लाग्छ ।

अर्थात् सबैको मनमा मेरो आफ्नो राजनीति के हो ? म कहाँ पुग्छु भन्ने छ, जनताको निराशातर्फ धेरै ध्यान छैन । जनतामा निराशा रहेको सामान्य चेत छ । तर निराशाले अर्को चुनावसम्म मलाई कहाँ पुर्याउला ? त्यसैले जे गर्ने हो अहिले नै गरिहालौं भन्ने रिजाइन टु द फेथ (आफ्नो नियतिप्रति सम्झौता गरेको) देख्छु ।

प्रश्नको कठघरामा दोस्रो–तेस्रो तहका नेताहरू पनि छन्, भन्न सकिन्छ ?

मेरो पार्टीमा आज इन्सेन्टिभ कहाँ छ र ? कसैले पार्टी सभापतिको प्रतिरक्षा गरेको सुन्दिनँ, बरु पार्टी सभापतिबारे भएका बजारु टिप्पणीप्रति हो–मा–हो मिलाएर हिंडेका छन् ।

तर पार्टीभित्र सभापतिको आशीर्वाद कसले पाउने प्रतिस्पर्धा छ । उहाँ फेरि पार्टी सभापति हुने होइन, उहाँको आशीर्वाद पाए सभापति हुने बाटो खुल्छ भन्ने छ । त्यसैले भित्रका बैठकमा सभापतिलाई नचिढ्याउने, बाहिर पार्टी र सभापतिको प्रतिरक्षा नगर्ने बाहेक नेतृत्वमा तल–माथि गर्न सक्ने नेताहरूको अरू ध्यान भएको जस्तो लागेन । यो भन्दा मिनेन्द्र आफू अप्ठ्यारोमा परेको हुनाले आफ्नो निराशा अरूको टाउकोमा हाल्न थालेको हो कि भन्नुहुन्छ भने पार्टी देखिने ठाउँमा को उभिएको छ त !

एमालेमा ओलीजी फेरि अध्यक्ष हुने बाटो खुल्यो । अब भीम रावल बन्न कोही किन तयार हुने ? बरु ओलीजीलाई खुसी बनाइराख्दा मेरो पोलिटिकल करियर बनिराख्ला भन्ने होला । माओवादीमा त प्रधानमन्त्री हुनुहुन्छ, सबथोक उहाँ हुनुहुन्छ । उहाँलाई खुसी नराख्ने हो भने अरू के होला ?

व्यक्तिगत रूपमा असाध्यै राम्रो मित्रता, स्नेह र सम्मान भाव राख्नुहुन्छ, पूर्व सभामुख अग्निप्रसाद सापकोटा । मलाई कहीं न कहीं मनमा के लाग्छ भने सभामुख भइसकेको व्यक्ति आज किन पार्टीको प्रवक्ता ?

नजिकको मित्र, सुवास नेम्वाङ पार्टीको उपनेता हुँदा मलाई यस्तै मनमा लागेको थियो । मैले भनें पनि, ‘सुवासजी उपनेता बन्न सुहाउँछ त ?’ उहाँले ‘म कसरी उपप्रधानमन्त्री हुने त ? बरु पार्टी नै हेरेर बस्छु’ भन्नुभयो । उपप्रधानमन्त्री हुन नमिल्ने मान्छे उपनेता हुन कसरी मिल्छ मैले बुझेको थिइनँ ।

अब खालि पार्टीले लगाए अह्राएको काम गर्ने हो भने राष्ट्रपति हुने पनि पार्टीले लगाए अह्राएको काम हुनेभयो, उपराष्ट्रपति हुने पनि पार्टीले लगाए अह्राएको काम हो भन्ने मनोविज्ञान स्थापित हुनेभयो । त्यसो गर्यौं भने त्यो निराशा झन् चुलिएला । मैले देखेको चिन्ता यो हो ।

तर नेताहरूले त पूर्वराजालाई चुनौती भनिरहनुभएको छ नि !

ओलीजीले असाध्यै चर्कोसाथ दरबार हत्याकाण्डको कुरा उठाउनुभयो । दीपेन्द्रलाई दोष लगाएर राजा बनाउन नमिल्ने मान्छेलाई राजा बनाइयो भन्नुभयो । मलाई लाग्यो, ओली जस्तो बलियो नेताले ज्ञानेन्द्रसँग प्रतिवाद गर्नुपर्ने कारण किन आयो ?

कहीं न कहीं कम्युनिस्ट–कम्युनिस्ट मिल्न चर्को गणतन्त्रवादी देखिन त होइन ? किनकि राष्ट्रवादका नाममा त पुराना राजासँग प्रतिस्पर्धा गर्न सकिन्न । नभए बेकारमा हावामा बक्सिङ हान्नुपर्ने के छ ? बरु ज्ञानेन्द्र भन्दा त आत्मविश्वास गुमाएका हामी नेताहरू भएका कारण समस्या छ ।

सत्ता चलाउने र सत्ता चलाउन बलियो साथ दिने सबभन्दा ठूलो पार्टी कांग्रेस अनि प्रतिपक्षमा भएको एमालेले आफ्ना कामहरू संविधानको मर्म र भावना अनुसार अगाडि बढाउने हो भने ज्ञानेन्द्र कुनै चुनौती होइनन् ।

भोलिपल्ट चर्को प्रतिस्पर्धा नै गरे जसरी प्रधानमन्त्रीले बोल्नुभयो, दरबार हत्याकाण्डको फेरि छानबिन हुन्छ । फेरि छानबिन किन गर्नुपर्यो ? दरबार हत्याकाण्डको छानबिन गरेर के खन्न खोजेको हामीले ? चिहान खन्न खोजेको त होइन होला !
संवैधानिक राजतन्त्र राख्ने कि नराख्ने भनेर जनमत गर्नुपर्ने भए पनि यस्ता मानिस हुन् भनेर भन्नुपर्ने हुन्थ्यो होला । हामीले त्यो गर्नुपर्दैन, किनकि गणतन्त्र नै ल्याइसक्यौं । प्रधानमन्त्री र ओलीलाई सुनेपछि मलाई के चिन्ता लाग्यो भने आफूले के गर्नुपर्छ भन्ने ध्यान छैन । आफूले गर्नुपर्ने कुरामा भाषण गरिदिए पुग्या छ ।

कतिसम्म गैरजिम्मवार हुन थाल्यौं भने दाहालजी प्रधानमन्त्री हुनुभयो, बिग्रिएको अर्थतन्त्र म आएपछि राम्रो भयो भन्नुहुन्छ । जबकि उहाँ प्रधानमन्त्री हुनुभन्दा एकनिमेष अगाडि पनि उहाँ सत्तामै हुनुहन्थ्यो ।

उहाँ प्रधानमन्त्री हुनुभन्दा अगाडि उहाँले लगाए अह्राएको गर्ने साथी, उहाँको पार्टीको नेता जनार्दन शर्मा प्रभाकर देशको अर्थमन्त्री हुनुहुन्थ्यो । अनि प्रभाकर हुँदा देश डुबिसकेको थियो, प्रचण्ड आएपछि अर्थतन्त्र जोगाउन खोजें भन्न खोज्नुभएको हो ?

मेरो पार्टीको अर्थमन्त्रीले पनि अप्ठ्यारोमा परिसकेको अर्थतन्त्र जोगाएँ भन्नुभयो । सभापतिले बाहिर त बोलेको सुनेको छैन, भित्र भन्नुभयो भनेर सुने कि श्रीलंका बन्न थालेको थियो, जोगायो नि !

मैले एकछिन सोचें, डा. प्रकाशशरण महत अर्थमन्त्री हुनुभन्दा पहिला अलिक दिन चाहिं विष्णु पौडेल अर्थमन्त्री हुनुभयो, त्यसबेला दाहाल प्रधानमन्त्री हुनुहुन्थ्यो । त्योभन्दा अगाडि त शेरबहादुर देउवा नै प्रधानमन्त्री हुनुहुन्थ्यो त । बीचमा अलिक दिन विष्णु पौडेल हुँदा डुबिहाल्यो भनेको त होइन होला नि !

भनेको, आफ्नो पार्टीलाई निरन्तरतामा नहेर्ने, आफूभन्दा माथिको वा मुनिको साथीलाई आफ्नो निरन्तरता, पार्टीको निरन्तरतामा नहेरेर मैले चाहिं गजब गरें, अरू बाँकी सब नाशवान् थिए भन्ने बोल्दा जनताले मनमा के सोचिरहेका होलान् ?
आफूमाथि विश्वास छैन, आफ्नो पार्टीमाथि विश्वास छैन, यति अविश्वास छ कि म एक्लै चाहिं उम्किन पायो भने गजब हुन्छ भन्ने । मैले अरू पार्टीको भन्नु परेन, हाम्रै पार्टीमा पनि सत्तामा बस्ने–नबस्ने, यो समूहले त्यो समूहमा सबै जिम्मा छाडेर हिंड्ने प्रवृत्ति बढी छ । योभन्दा बढी भनें भने मिनेन्द्र रिजालले कसैको इर्ष्या गर्यो भन्ने अर्थ लाग्ला । तर आमरूपमा यो प्रवृत्ति भनेको हामी आफूमाथि नै विश्वास, भरोसा नभएको राजनीतिक नेतृत्व बन्न थाल्यौं । यस्तो राजनीतिक नेतृत्वले जुन तहको निराशा जनतामा छ, त्यसलाई सम्बोधन गर्न सक्दैन ।

जनतामा निराशा बढ्ने, नेतृत्वमा भएकाहरूले यसरी नै अनदेखा गरिराख्ने परिस्थिति त सधैं नरहला नि !

केही दिन पहिले पूर्व राष्ट्रपतिको सुविधाका लागि खर्च यति (१ करोड) हुन्छ भनेर आएको थियो । समाचार आयो, त्यसकारण उहाँहरूलाई पनि भनिहालौं भन्ने अर्थमा भन्न खोजेको होइन । हामी राजनीति गर्ने मान्छेहरूले लेखेको कानुन हो, चित्त बुझ्दैन भने फिर्ता गरे हुन्छ । तर पूर्व राष्ट्रपतिहरूका लागि त्यति पैसा खर्च गर्न सक्ने हैसियतको अर्थतन्त्र त बन्यो नि !

अर्थतन्त्रको आफ्नो कठिनाइ छ, एक होइन अनेक छन् । पूर्वाधारमा खर्च सक्ने पैसा पनि राम्रोसँग खर्च गर्न सकेका छैनौं । ६ वर्ष अगाडि २७० करोड पूँजीगत खर्च थियो, आज ४१५/४२० करोड हुनुपर्ने हो ।

तर कहिल्यै २७० करोड पनि पूँजीगत खर्च भएको छैन । ठेकेदारलाई पैसा नदिएर बसेका छौं, किनभने पैसा पुग्दैन । चालु खर्च धान्न राजस्वले नपुग्ने भएको छ । यो समस्या सजिलै जाने छैन ।

तर नेपालको अर्थतन्त्र यति ठूलो भएको छ कि मज्जाले जुरुक्कै उठेर हिंड्ने अवस्थामा छ । आजभन्दा ३२/३३ वर्ष अगाडि मुस्किलले ६/७ अर्ब राजस्व उठाउने ठाउँमा थियौं । तर २०४८ सालमा भन्दा १०० गुणा राजस्व उठाउँछौं, नोमिनल टर्म्समा । ४५ गुणा जीडीपी बढेको छ । भनेको अर्थतन्त्र मज्जाले बढेको छ । २०६२/६३ पछाडि राजनीतिमा सारा गोलमालका बाबजुद अर्थतन्त्र नयाँ बाटोमा छ ।

हिजो नहुने उत्तर–दक्षिण रेल, पानीजहाजको कुरा गरेर बसिबियाँलो गर्यौं, आज पाँच वर्ष सरकार चलाउने भनेर सम्झौता गरेका छौं । तर यो पाँच वर्षमा पूर्वाधार निर्माण कसरी गर्छौं ? कसरी पर्यटनलाई अगाडि लैजान्छौं भन्नेतिर ध्यान छैन ।
१० वर्षमा १० हजार मेगावाट बिजुली लैजान भनेर भारतसँग गरेको सम्झौताले जलस्रोतको क्षेत्र चलायमान भएको छ । यस्तो अपूर्व अवसर बनेको बेला २०८४ सम्म म के हुन्छु ? २०८४ पछि के हुन्छु ? भन्नेमा रुमल्लिएका छौं ।

आमनागरिकको निराशा कस्तो छ भने ठूलो संख्यामा मानिसहरू अवसरको खोजीमा बाहिर (विदेश) गइरहेका छन् । त्यो अवसर यहाँ सृजना गर्ने संवादमा पुग्न सक्यौं भने उनीहरू यतै थेगिएलान् नि ! त्यसमा मिहिनेत भएन ।

हामी देशभरि कार्यक्रम गर्ने भनेर हिंड्छौं, मैले आफ्नै पार्टीको कुरा नगरौं । ओलीलीले यात्रा त गर्नुभयो, तर मेचीदेखि महाकालीसम्म उहाँले यो काम नलाग्ने सरकार हो, हामी नआई केही बन्दैन भन्नुभयो । हामी चाहिं यो गठबन्धन टुट्नै दिन्नौं भनेर बसेका छौं । चार वर्ष गठबन्धनले उहाँलाई आउनै नदिने, उहाँ नआई देश नबन्ने । अनि चार वर्ष जनताले के गर्ने त !

त्यसैले मेरो चिन्ता हिजोको ज्ञानेन्द्रसँग छैन, हिजोको संविधान फिर्ता होला भन्ने छैन । मेरो चिन्ता जनता आत्तिए भन्ने भन्दा पनि आत्तिएका जनताको समस्या सम्बोधन गर्न सक्छु भन्ने आत्मविश्वास राजनीतिक नेतृत्वले गुमाउन थाल्यो ।

यसले कहाँ लैजान्छ ?

चटकी मानिसहरू ठूल्ठूला सभा, जुलूस गर्न पाउँछु भनेर हिंडेका छन् । चर्का कुरा गरेका छन् । पार्टी केही होइन, एउटै व्यक्तिले देश चलाइहाल्छु भन्ने गरेका छन् । एउटा मान्छेलाई युट्युबमा धेरै हेरिदियो, भाइरल भइदियो भने त्यसले नै पार्टी बनाउँछ भने जस्तो उत्साह पनि देखाउँछन् । यो हाम्रो समस्या कति गहिरो हो भन्ने द्योतक हो ।

हामी कहाँ एउटा चिजले झन्झट भएको छ जस्तो लाग्छ । हामी जुन लोकेसनमा बसेका छौं, तीनतिर भारत छ, एकतिर चीन छ । दुवै शक्तिशाली मुलुक हुन् ।

चीन स्थापित भइसकेको छ, भारत स्थापित हुने क्रममा छ । चाँडै दुनियाँको तेस्रो ठूलो अर्थतन्त्र हुने अवस्थामा छ । सैनिक बलमा पनि दुवै ग्लोबल फुटप्रिन्ट राखेर अगाडि बढेका छन् ।

यो दुई देशको बीचमा भएकाले हाम्रोमा ठूलो तरंग आउन गाह्रो हुन्छ । छिमेकीहरूले नेपालमा धेरै अस्थिरता नहोस् भन्ने चाहना राख्दा हाम्रा सबै झन्झटका बाबजुद अहिले भएको अर्डर टिकिराख्ने कुसन पाएको छ । हिजो राजतन्त्र वा संवैधानिक राजतन्त्र हुँदा पनि त्यो खालको कुसन थियो होला, आज गणतन्त्र हुँदा पनि त्यो कुसन होला । त्यसले तलबाट समर्थनको आधार बनाउने भन्दा पनि अनायासै राजनीतिक भूकम्प आइहाल्ला कि भन्ने चिन्ताले सताउँछ होला ।

मलाई धेरै ठूलो दुर्घटना नेपालको राजनीतिमा निम्तिन्छ भन्ने लागेको छैन । मेरो चिन्ता चाहिं ज्ञान र होश नगुमाइकन भन्ने हो भने देशको अर्थतन्त्रमा जुन सम्भावना बनेको छ, जुन सम्भावना भारत र चीनको बीचमा भएका कारण बनेको छ, जुन सम्भावना जलस्रोत, पर्यटन र पूर्वाधार निर्माणमा देखिन थालेको छ— त्यसलाई प्राप्त गर्नेतर्फ ध्यान भएन भन्ने हो ।

त्यो अवसर सदुपयोग गर्न त राजनीति ठीक हुनुपर्यो होला, राजनीति ठीक गर्ने बाटो के हो ?

यो कठिनाइपूर्ण कुरा छ । सहज देखेको छैन । जस्तो सबभन्दा चर्को गरी गठबन्धन गर्नुहुँदैन भनेर आम रूपमा बोल्ने नेताहरूले एकजनासँग बसेर गठबन्धन गर्नुभयो ।

गठबन्धनका दलहरूमा पनि कस्तो मनोविज्ञान छ भने कांग्रेसको फलाना मानिस ठीक छ, फलाना ठीक छैन । फलाना भए सहयोग गर्छौं, फलाना भए सहयोग गर्दैनौं । कांग्रेसभित्र पनि गठबन्धनको दलले फलानालाई चाहिं मान्छ होला, फलानालाई चाहिं मान्दैन होला भन्ने छ । हामी पनि यो मन्त्री चाहिं फेरिदिए हुन्थ्यो, यो चाहिं नफेरिदिए हुन्थ्यो भन्न जान्छौं ।

हुँदा–हुँदा कस्तो मनोविज्ञान छ भने ८ वटा निर्वाचन क्षेत्रमा सबभन्दा ठूलो भएको पार्टी । १८ वटा सिट जित्यो, समानुपातिकमा १४ वटा जित्यो । तर ५७ वटा प्रत्यक्ष जित्ने, ३२ वटा समानुपातिक पाएर ८९ सिट भएको पार्टीलाई के भनिरहेको छ भने, ‘बढ्ता होइन है ! तपाईंहरू मात्र हो र हामीलाई काँध थाप्ने ?’

हाम्रो नेतृत्वलाई (प्रधानमन्त्रीको पालो) अन्तिमसम्म कुर्नुपर्नेछ । त्यो कुर्दाकुर्दा एकदिन पनि प्रधानमन्त्रीले ‘तपाईंहरूले यस्तो गर्नुभयो नि, अब छोड्दिनँ’ भन्ने बहाना पाउनुहोला कि भन्ने होला ।

प्रधानमन्त्रीलाई आफ्नो पद लम्ब्याउन सकिन्छ भन्ने मनमा आउला । बीचमा माधवजी पर्नुभएको छ । उहाँलाई म सम्मान गर्छु, तर वास्तविकता त वास्तविकता हो । उहाँको पार्टी राष्ट्रिय पार्टी बन्न सकेन, तर उहाँ प्रधानमन्त्री बन्ने सहमति छ ।
त्यसपछाडि हाम्रो पालो छ । एकछिन मान्नुस्, सबै सम्झौता गज्जबसँग पालना भयो । पाँच वर्षपछि के गर्ने ? फेरि गठबन्धन बनाएर चुनाव लड्ने ? अनि त्यो गठबन्धन क–कसको बीचमा हुन्छ ? क–कसको बीचमा हुन्न ? त्यो बेला उस्तै नारा खोज्ने होला ।

अर्थात् हामी बालुवाटारमै रमाउने भयौं । बालुवाटार भनेको बालकोट र बूढानीलकण्ठलाई पनि जोडेर भनेको हुँ । यहाँबाट बाहिर हामी जानु परेन । ज्यादा जानु परे, अदालतले केही गोलमाल गर्ला कि भन्ने चिन्ता गर्नुपर्ला, अख्तियारले गोलमाल गर्ला कि भन्ने चिन्ता गर्नुपर्ला । संवैधानिक परिषद्मा के हुन्छ भन्ने चिन्ता गर्नुपर्ला ।

मिडियाले लेखेको कुरामा पनि मूल नेतृत्वलाई धेरै चिन्ता भएको जस्तो लागेन । सञ्चारजगतले राम्रो लेखिदिनुस् भन्ने चाहना त होला, तर खराब नै लेखिदिनेसँग पनि चिन्ता छैन । किनभने लेखेबापत केही बिग्रिएको छैन ।

त्यसैले मैले धेरै ठूलो हल्लिने देखेको छैन । सकस आम रूपमा बढेर जाने, तर हाम्रो भूराजनीतिका कारण धेरै ठूलो राजनीतिक परिवर्तन नहुँदा भूकम्प नै पर्खिनुपर्ने हुन्छ । तर घर धरमर गर्न थाल्यो, जग हल्लिन थालेको छ, चिराहरू देखिन थालेको छ । भुइँचालो भन्दा कमले भत्काउन सक्दैन भन्ने त्यो आनन्दमा बसेर गाह्रो हुन्छ भन्ने मात्र चिन्ता हो ।

सँगसँगै के पनि भन्नुपर्छ भने हामी सत्तामा बस्नेका लागि भूराजनीति जुन अनुकूलतामा छ, त्यो कुनै दिन प्रतिकूलता भयो भने बोल्नै नसक्ने गरी मुख बन्द हुने अवस्था आउन सक्छ । किनभने यो अर्डरबाट काम हुँदैन भनेर भूराजनीतिले अर्को काँध खोज्न थाल्यो भने नास हुन्छौं हामी ।

यो भूकम्प आउनुअघि ठीक पार्ने उपाय ?

अर्थतन्त्रको सम्भावनाहरू प्राप्त गर्नेतर्फ लाग्यौं भने नयाँ संविधान र स्थिरताको लाभांश जनताले सीधै पाउन सक्छन् । राजनीतिक तहमा सामान्य गर्न सक्ने कुरा भनौं न, पहिलो संविधानको निर्वाचन भयो २०६४ सालमा । पछि संविधान बनाउन सँगै जान सक्छौं, सरकार बनाउन सक्दैनौं भन्यौं । २०७२ मा दुइटा कम्युनिस्ट पार्टी मिलेर प्रचण्ड नेतृत्वको सरकार बन्यो । त्यो बेलादेखि अहिलेसम्म धेरै छलफल भयो, दुइटा कम्युनिस्ट मिलेर जाने कि नजाने ?

अब यो टुंगो लाग्नुपर्छ । एक पटक संविधानलाई हेरौं, हाम्रो निर्वाचन प्रणालीमा झञ्झट छ । हामीले मिश्रित निर्वाचन प्रणाली अपनायौं । दलित, महिला, अल्पसंख्यक यति ठूलो संख्यामा उपस्थिति हुनु ठूलो उपलब्धि हो ।

यससँगै कांग्रेस र एमालेको आज जुन समर्थन आधार छ, भोलि कुनै पनि पार्टी बन्यो भने पनि योभन्दा ठूलो बन्ने देखेको छैन । त्यो पार्टीले पनि (११० समानुपातिक र १६५ प्रत्यक्ष गरी २७५ सदस्यीय प्रतिनिधिसभामा) बहुमत प्राप्त गर्न सक्दैन । एक्लै बहुमत प्राप्त गर्न नसक्ने भएपछि अनेक नारा दिएर पनि गठबन्धन गर्ने भयौं ।

गठबन्धन गर्ने भएपछि जनतालाई खुसी पार्नेतिर मतलब भएन । प्रचण्डजी कांग्रेससँग खुसी हुनुभयो भने कांग्रेसलाई सत्तामा बसिराख्न सजिलो हुनेभयो । ओजीलाई पनि प्रचण्डजी खुसी हुनुभयो, आनन्द भयो । प्रचण्डजीलाई दुइटा मध्ये एउटा आइहाल्छन्, पार्टी सानै भए पनि फरक परेन ।

त्यसबाट मुक्त गर्न समानुपातिक निर्वाचन प्रणालीको राम्रो अंशलाई राख्ने र ११० लाई घटाएर ६० को आसपास बनायौं भने प्रतिनिधिसभा २२५ आसपासको हुन्छ ।

समानुपातिकबाट प्रतिनिधि सभामा जाने चोरबाटो बन्द गरौं । अहिले पहिचानको समूहभित्र मधेशी समुदायमा रजगज मारवाडी समुदायले गरेको छ, आदिवासी जनजातिमा नेवार समुदायको छ । त्यसैले निर्वाचन प्रणालीलाई घच्चीसाथ परिवर्तन गरौं र प्रतिनिधि सभालाई २२५ आसपास बनाऔं ।

यसमा कांग्रेस र एमालेको स्वार्थ पनि मिल्छ । दुवै दल एक्लाएक्लै प्रतिस्पर्धा गरौं भन्ने ठाउँमा पुग्छन् । नयाँ दलले पनि कांग्रेस र एमालेभन्दा ठूलो हुन्छु भनेर फुर्ती लगाउनुभएको छ, एक्लै बहुमत ल्याउन सक्ने निर्वाचन प्रणाली बनाउन मद्दत गर्नुहोला नि !

खालि माओवादी पार्टीले एड्जस्ट गर्नुपर्ने हुन्छ । काँध फेरिराख्ने मात्र होइन, कुन बाटो हिंड्ने भनेर टुंगो गर्नुपर्छ । नभए हामी भूकम्प पर्खिराख्छौं ।

भनेपछि आजको राजनीतिक समस्याको जड निर्वाचन प्रणाली भन्न सकिन्छ ?

कुनै पनि राष्ट्रिय पार्टीले निश्चित संख्यामा महिला उम्मेदवार बनाउनै पर्नै र समानुपातिकको संख्या घटाउने हो भने एक्लै बहुमत वा बहुमत छेउछाउ पुग्न सक्छन् । त्यो अवस्थामा कांग्रेस र एमालेको जस्तो समर्थन आधार भएका दलहरू, जुन ठाउँमा भोलि माओवादी नै पुगोस्, उनीहरूलाई गठबन्धन बनाउनुपर्ने हुँदैन ।

यो अवस्थामा राजनीतिलाई नपुर्याउँदासम्म सकस व्यहोरिराख्छौं, देशले गठबन्धन व्यहोरिराख्छ, जनताको मुद्दाभन्दा बालुवाटारका बैठकहरू महत्वपूर्ण हुन्छ ।

अन्त्यमा, माओवादीसँग सहकार्यबारे कांग्रेसको नीति सधैं यस्तै रहन्छ अथवा परिवर्तन हुन जरूरी छ ?

मैले त यो गठबन्धन गर्नुहुँदैन भनेको हो । मूल नेतृत्वलाई त भन्दिनँ, तर छेउछाउमा उभिएका नेताहरूसँग भन्न मन छ, राजनीति त २०८४ सम्म होइन । २१०० साल हुँदा पनि कांग्रेसको मूल नेतृत्वमा हुनुहोला, रहीरहने चाहना होला । उहाँहरूले २१०० सालमा पार्टीको मूल नेता भएर पार्टीको नेतृत्व अर्कोलाई दिंदा देश यहाँ पुग्छ भन्ने कहीं तरंगमा पनि सोच्नुहुन्छ कि सोच्नुहुन्न ? सोच्नुपर्ला नि !

त्यो तरंग रह्यो भने कम्युनिस्टहरू एक भए पनि पनि लड्नुपर्छ भन्ने मनमा त आउला । कि यही गठबन्धन २१०० सालसम्म राख्ने हो ? सिटौलाजीले दशौं वर्ष यो गठबन्धन रहन्छ भन्नुभयो । उहाँले पनि आफ्नो टाइमलाइन हेरेरै भन्नुभएको होला । मूल नेतृत्वको छेउछाउमा भएकाहरूलाई त २१०० सालसम्म गठबन्धन बनाइराख्ने मन छैन होला नि ! छैन भने कुन बाटोमा कांग्रेस लैजान खोजेको हो परिभाषित गर्नुपर्ला नि !