अनौठो जीवगाथा

संसारका सबै पुस्तकहरू मान्छे (होमोस्यापियन्स) ले लेखेका हुन, केचाहिं भर्खरको कुरा हो भने, कृत्रिम बौद्धिक (आर्टिफिसिएल इन्टेलिजेन्स) को आगमन भएको छ। यसले लेख लेख्न, चित्र कोर्न, संगीत भर्न थालेको छ। तर त्यो पनि मान्छेकै एल्गोरिदम प्रोग्रामिङ र डाटा इन्पुटमा आधारित भएको हुनाले कृत्रिम बौद्धिकले स्वतन्त्रतापूर्वक पुस्तक लेखेका छन् भन्न हामीसँग अझै आधार छैन।

यस्तै पृष्ठभूमिमा ददि सापकोटाको पुस्तक ‘जीवगाथा’ प्रकाशित भएको छ, २०८० सालमा। जीवगाथालाई मूलत: पक्षीगाथा भन्दा फरक पर्दैन। यद्यपि केही लेखहरू वनस्पति र कीटपतंगसँग सम्बन्धित छन्।

५८ छोटा लेख मार्फत सापकोटाले प्राणी र वनस्पति जगतको मुग्धकारी स्केच खिचेका छन्। विस्मय र रोचकता पुस्तकको खास गुणहरू हुन्। चराहरूको संसार हामीले सोच्न भ्याएभन्दा विविध र रोचक रहेछ। मान्छेलाई नै हामी सर्वाधिक बुद्धिमान प्राणी मान्दछौं तर पुस्तक पढ्दा कतिपय सन्दर्भमा चराहरू हामीभन्दा अगाडि रहेको अनुभव हुन्छ। भाषा नभए पनि संकेत, ध्वनि र रसायनहरूको आदानप्रदानले चराहरूले अद्भुत जगतको निर्माण गरेका रहेछन्। एकातिर चराजगतको आश्चर्यजनक चर्तिकलाले हाँसो उठाउँछ, अर्कातिर कतिपय प्रसंगहरूले द्रवित पनि बनाउँछ। एक, दुई उदाहरण हेरौं।

… वैज्ञानिकहरूका अनुसार ऋतुकालका बेला भाले मयूरले प्रजनन्‌का लागि निश्चित ठाउँ छान्छन्। पोथीहरूलाई आफूतिर तान्न भालेले सबै उपाय रच्छ। खुला ठाउँमा पातपतिङ्गर खुट्टाले चलाएर सफा गर्छ। त्यसैमा बसेर कराउँदै पोथीलाई बोलाउँछ। घुमीघुमी थरीथरीका नाच देखाउँछ। फनफनी नाचिदिन्छ। पोथीहरूले आफ्नो सुन्दरता देखेर रुचाउन् भनी भालेहरूले सुन्दर प्वाँख फर्काई–फर्काई नाचेर देखाउँछन् …। पोथीहरू पनि के कम ? भालेले नाच देखाउनासाथ कहाँ दौडिन्छन् र! सुरुमा त मतलबै नराखे झैं गर्छन्। भालेले उसको नाच हेरेको भेउ नपाओस् भनेर झाडीको छेल परी–परी हेर्छन्। लुकेर तिनका गीत सुन्छन्। भालेले बोलाउँदा पनि बेवास्ता गरे झैं बटारिएर हिंड्छन्। घुर्क्याउँछन् …. (पृष्ठ ३४)।

प्रेम प्रणयमा नाटक गर्न चरा मान्छेभन्दा कम रहेनछ। निश्चल देखिने चराले नानाभाँतीका प्रपञ्च गरेको थाहा पाउँदा अवाक् हुन्छौं। ‘जीवगाथा’ पक्षी र वनस्पतिको स्वभाव र व्यवहार बुझ्न पुस्तक सबल आँखीझ्याल बनेको छ। प्राणीजगततिर रुचि जगाउन प्रेरित गर्ने परिचयात्मक पुस्तकको रूपमा ‘जीवगाथा’लाई लिन सकिन्छ। चराका दु:ख र पीडाका वर्णनहरू पनि उत्तिकै छन्।

“जम्मा १२ ग्राम तौल भएको फिस्टे चरा, ब्ल्याकपोल वाब्लरले कहींकतै एकपटक पनि नरोकिई, चौबीस सय किलोमिटरभन्दा पनि बढी उडान भर्ने तथ्य अपत्यारिलो लाग्छ। अझ अविश्वसनीय त के भने, यो चराले दुईदेखि तीन दिनमै त्यति दूरी उड्दो रहेछ (पृष्ठ ३०)।”

बुझ्न सजिलोको लागि, यस चराले एक दिनमै नेपालको मेचीदेखि महाकालीसम्मको यात्रा गर्न सक्दो रहेछ, देशको लम्बाइ ८५० किमी आधार मान्दा।

“पानी नै पानीको मार्ग पछ्याउने यो चराले धेरै लामो दूरी पार गर्ने भएकाले कि मर्ने कि पुग्ने भन्ने रहेछ। कि जोखिम लिएर पुग्छन्, कि त समुद्रमै खसेर मर्छन्। अर्को विकल्प हुन्न। हरेक वर्ष अघिल्ला वर्षमा पुगेको थलोको वरिपरि पुग्छन्। त्यहीं बचेरा कोरल्छन्। तर असाध्यै जोखिमपूर्ण यात्रा भएकाले यात्रामा निस्केका ५० प्रतिशत मात्रै सकुशल पुग्छन्। बाँकी बाटोमै मर्छन् (पृष्ठ ३०)।” सयौं, हजारौंको संख्यामा यात्रामा निस्कने यी चराको आधा संख्या गन्तव्य पुग्न नपाउँदै बाटामै मृत्यु हुने थाहा पाउँदा दु:खले भरिन्छौं।

माथिका पङ्क्तिहरू पढिरहँदा धेरै वर्ष अघि हेरेको नेशनल जियोग्राफिक वा नाट जियो वाइल्ड च्यानलको दृश्य सम्झिएँ। अथाह नीलो समुद्रमाथि दर्जनौं बसाइँ सर्ने (माइग्रेटरी) चराहरू गन्तव्यतर्फ उडिरहेका छन्। समुद्रमाथि न थकाइ मार्ने सुविधा छ, न भोक लाग्दा आहाराको अवसर। न खराब मौसममा ओत लाग्ने सम्भावना। उडेको घण्टौं भइसकेको हुन्छ। जमीन भेटिइनसकेकोले बथान उडिनैरहेको हुन्छ। यस्तैमा केही चराहरू थाकेर उड्न नसकी समुद्रको मडारिरहेको लहरमा खस्छन्। बथानका अन्य चराहरूसँग विकल्प हुँदैन। सहयात्रीहरूको मृत्युलाई अनदेखा गर्दै उडान जारी राखिरहन्छन्।

एक सय पैंतीसभन्दा बढी सन्दर्भ सामग्रीहरूको सूची दिएर पुस्तकलाई तथ्य र सत्यको नजिक लैजान लेखकले मिहिनेत गरेका छन्। चराविज्ञ र विकासवादी जीव वैज्ञानिकहरूको अध्ययनको निष्कर्षलाई उद्धृत गरिएकाले पुस्तक विश्वसनीय बनेको छ। थप जानकारी चाहिए, पाठकलाई सन्दर्भ सामग्रीमा खोज्ने सुविधा छ। अन्धविश्वासले गाँजेको नेपाली समाजमा यस्ता विज्ञानसम्मत पुस्तकहरूको झनै खाँचो छ।

‘जीवगाथा’ले कहेको छ– ठूलो स्तनधारी जनावर मात्र होइन, चरा र स–साना प्राणीहरूको पनि पारिस्थितिक प्रणालीमा अमूल्य योगदान छ। पर्या–केन्द्रित (इको–सेन्ट्रिक) दृष्टिकोणलाई केन्द्रमा राख्नु पुस्तकको सबलता हो।  अनेकन् उदाहरण मध्ये एलो वाब्लर फिस्टे चराको गाथा नै हेरौं।

“एलो वाब्लर फिस्टे चराले कफीमा लाग्ने कीरालाई खोजी खोजी खाइदिन्छ। अमेरिकामा भएको अनुसन्धान अनुसार वर्षमा कफी पाक्ने बेला, कीराले करिब ९० करोड डलर बराबरको क्षति गरिदिन्छन्। यी एलो वाब्लर लगायत अन्य चार थरीका फिस्टे चराले कीरा खाइदिएर किसानलाई ठूलो गुन लगाउँछन्। कफीको खेतीमा लाग्ने कीरामध्ये कम्तीमा ५० प्रतिशत त यस्तै चराले खाएर खत्तम पारिदिन्छन् (पृष्ठ १०)।”

यसको अर्थ, करिब ४५ करोड डलर वा झण्डै नेपाली ६० अर्बको नोक्सान हुनबाट जोगाउँछ।

किताबको उपशीर्षक छ– गाँस, वास र सहवास। सहवास वा चराको यौनिक व्यवहार (सेक्सुअल विहेवियर) मा धेरै पृष्ठहरू खर्चिएकोले ‘जीवगाथा’लाई यौनिक गाथा भन्दा फरक पर्दैन। चराको यौनिक संसार विस्मित पार्ने खालको रहेछ।

चरा संसारमा पनि बलात्कार वा जबरजस्ती करणी गर्ने प्रचलन र वफादारीमा घात भएको शंका लागेमा सम्बन्धविच्छेद हुँदोरहेछ। भाले लुइँचेले पोथीको प्रजनन्‌को गुणस्तर र वरिपरि भएका भालेहरूसँगको प्रतिस्पर्धाको आधारमा अड्कली अड्कली वीर्य पतन गर्ने सन्दर्भदेखि भाले अर्जेन्टेनियन लेक डकको शरीरभन्दा लामो लिङ्गको विचित्रको तथ्य। पोथीको भेष बदल्ने भाले चरादेखि मन नपरेको भालेले जबरजस्ती गरेमा त्यसको वीर्यलाई भित्र पस्न नदिई बाहिर धकेल्ने पोथीको क्षमता। त्यस्तै भाले बढीभन्दा बढी पोथीमा आफ्नो वीर्य (जीन) स्थानान्तर गर्न चाहने तर कस्तो वीर्यलाई ग्रहण गर्ने र कसको छेक्ने भन्नेमा पोथीको सतर्कता।

जीवशास्त्रमा प्रचलित मत छ– प्राणी जगतमा दुई प्रमुख वृत्तिहरू अस्तित्वगत छन्। प्रथम, बाँच्ने (सर्भाइवल)। दोस्रो, प्रजनन् (रिप्रडक्शन)। प्रजनन् वा वंश परम्पराको निम्ति कस्तो वीर्य (जीन) छनोट गर्ने त्यसको अन्तिम छनोट पोथी वा महिला (मानिसको सन्दर्भमा) ले गर्ने भएकोले प्रकृतिक छनोट (नेचुरल सेलेक्सन) प्रकारान्तरले पोथीको छनोट हो।

वैज्ञानिक अनुसन्धानको निचोड जस्ता प्राविधिक पाटोलाई लेखकले सरल भाषामा बुझाउन प्रशस्त यत्न गरेका छन्। ‘चरा किन उड्छन् भी आकारमा ?’ लेखमा हाँस र क्रेन जातिका चरा भी आकारमा उड्नाको अनेक कारण बताउँदै, एक प्रमुख कारण भी आकारमा उड्दा पछाडि उड्ने चराहरूलाई त्यो ढाँचामा उड्दा कम शक्ति लाग्दो रहेछ वा कम थाक्दा रहेछन्। सबैभन्दा अगाडि उड्नेले धेरै हावाको झोंक्का व्यहोर्नाले तगडा र बलिया चराहरू अघिल्लो पङ्तिमा उड्छन्। अगुवा चरा थाकेपछि दोस्रो तगडा चराले मोर्चा सम्हाल्दा रहेछन्। अनुभवहीन, कमजोर र अशक्त चराहरूलाई बीचमा राखेर लैजान्छन्। पहिलोपटक लामो यात्रामा निस्केकालाई अघिल्ला पङ्तिमा रहनेले सडक, डाँडाकाँडा, हिमाल, नदीनाला र शहरहरूलाई कसरी चिह्नको रूपमा प्रयोग गर्ने भन्ने सिकाउँदै र देखाउँदै लैजान्छ। अगाडि उडेको चराको पखेटाको कस्तो चालले हावालाई माथि उठाउँछ वा तल धकेल्छ ? त्यसरी उत्पन्न हावाको वहाव (माथि उठ्ने वा तल झर्ने) ले पछाडि उडेको चराको उडानलाई कस्तो असर पर्दछ ? अगाडि र पछाडिको चराहरूको पखेटाको चाल समान वा विपरीत के हुन्छ ? त्यस्तै ‘पिलपिल गर्ने जूनकिरी, सयौं पोथी वरिपरि’ (पृष्ठ १५९) मा जूनकिरीले कसरी जटिल रसायनिक प्रतिक्रियाहरूद्वारा बत्ती बाल्छ भन्ने स्पष्ट पार्न एक पृष्ठ खर्चिएको छ।

सरल र सरस भाषा शैलीमा नवीन शब्दहरूको प्रयोगले पुस्तक पठनीय बनेको छ। … मारमुङ्ग्री, भयजनक, विमानलाई हार खुवाउँछन् चरा, अड्कली अड्कली वीर्यपतन, कोइलीको घुसपैठ रोक्ने अक्कल, पोथी खोज्ने रन्को, लगारेरै छाड्छन् … आदि वाक्यांशले पुस्तकलाई क्लिशेबाट जोगाएको मात्र छैन, ताजगी पनि प्रदान गरेको छ।

लेखकको मत छ– ‘विज्ञान अनुसन्धानकर्मी, वैज्ञानिक, विशेषज्ञमा मात्रै सीमित नरहोस्, लामा लामा पाठले झर्को नदिऊन् र सबैका लागि पहुँचयोग्य बनाउन फरक फरक विषयका पाठ सकेसम्म छोटो–छरितो बनाउने कोसिस गरेको छु।’ लेखक आफ्नो उद्देश्यमा सफल छन्।

पुस्तकमा कमजोरीहरू नभएका होइनन्। एउटा अनुवादसँग सम्बन्धित छ। इकोलोजिकल एड्याप्टेसनको नेपाली अनुवाद पर्यावरणीय अनुकूलन हुनुपर्ने, पर्यावरणीय रूपान्तरण भएको छ (पृष्ठ ११८)। अर्को स्थानमा वाक्यको क्रमबद्धता वा पूर्ववर्ती वाक्यमा विस्तारको अभावमा अर्थ बेमेल भएको छ। उदाहरण हेरौं-

‘मानिस र बाँदरबीच अर्को समानता पनि छ। मानिसमा झैं तिनमा पनि यौनरोग लाग्छ। मानिसलाई लाग्ने टाइफाइट, रुघाखोकी, क्यान्सर, टिबी, जुका, झाडापखाला लगायत धेरै रोग बाँदरलाई पनि लाग्छ’ (पृष्ठ १३४)। …. टाइफाइट, रुघाखोकी, क्यान्सर…. यौनरोग हो भन्ने जस्तो अर्थ लाग्न गएको छ। लेख धेरै छोटो (अधिकांश एक, डेढ पृष्ठ) भएकोले अपूर्ण लाग्छ। रोचक सन्दर्भलाई मात्र टिपिएको जस्तो लाग्छ। सहवासको तुलनामा गाँस र वासको सन्दर्भ कम आउनु त्यसैको कारण हो। तर कमजोरीको तुलनामा पुस्तकका सबलता धेरै छन्।

प्रत्येक लेखमा चराको चित्र दिइएकोले पाठकलाई कुन र कस्तो चराको बारेमा आफू पढ्दैछु, त्यो चराको चित्र मानसमा पर्न गई पठनको आनन्द बढ्ने निश्चित छ। मान्छे–गाथाको एकछत्र राज चलिरहेको समयमा ‘जीवगाथा’को आगमन सुखद् छ। लेखक सापकोटालाई हामीले धन्यवाद दिनुपर्छ।

‘जीवगाथा’ पढिसकेपछि मनमा भाव आयो-लेखकले अन्य प्राणीवर्ग जस्तैः माछा, सरीसृप, स्तनधारी र कीटपतंग बारे पनि क्रमशः लेख्दा राम्रो हुनेछ। प्राणीजगतप्रति पाठकको समझको दायरा फराकिलो बनाउन त्यसले सघाउ पुग्नेछ। साथै, मानव र प्राणीबीचको सहअस्तित्वको वैचारिकीलाई पनि बल पुग्नेछ।