दर्शन : जीवनका चार पुरुषार्थ के हुन् ?

मानव जीवनलाई उद्देश्यहीन यात्रा होइन, निश्चित लक्ष्यतर्फ उन्मुख मार्गका रूपमा हेर्ने परम्परा छ। यही सोचको केन्द्रमा जीवनका चार पुरुषार्थ- धर्म, अर्थ, काम र मोक्षको अवधारणा रहेको हो । पुरुषार्थ भन्नाले मानिसले जीवनमा प्राप्त गर्न खोज्ने प्रमुख उद्देश्य वा साध्य बुझिन्छ । यी चार पुरुषार्थले मानिसको व्यक्तिगत, सामाजिक, नैतिक र आध्यात्मिक जीवनलाई सन्तुलनमा राख्ने मार्गदर्शन प्रदान गर्छन्।

धर्म

धर्मको अर्थ केवल पूजा–पाठ, कर्मकाण्ड वा धार्मिक आस्थामा सीमित छैन । हिन्दू दर्शनमा धर्म भनेको सत्य, कर्तव्य, नैतिकता, न्याय र सामाजिक उत्तरदायित्वको समष्टि हो । व्यक्तिले आफ्नो भूमिकाअनुसार गर्ने सही कर्म नै धर्म हो । विद्यार्थीका लागि अध्ययन, अभिभावकका लागि पालन-पोषण, शासकका लागि न्याय र नागरिकका लागि नियम पालना यी सबै धर्मका रूप हुन् । धर्मले मानिसलाई सही र गलत छुट्याउने विवेक दिन्छ र जीवनलाई नैतिक आधार प्रदान गर्छ । धर्मबिना मानिस लोभ तथा भोगविलासतर्फ मात्र केन्द्रित हुन सक्छन् ।

अर्थ

अर्थको मतलब धन, सम्पत्ति, साधन र भौतिक आवश्यकताको पूर्ति हो । जीवन यापनका लागि भोजन, आवास, वस्त्र, शिक्षा र स्वास्थ्य आवश्यक हुन्छन् । यी सबै अर्थसँग सम्बन्धित छन् । हिन्दू दर्शनले अर्थलाई अस्वीकार गर्दैन, बरू धर्मको मार्गभित्र रहेर अर्थ आर्जन गर्नुपर्नेमा जोड दिन्छ । इमानदार श्रम, न्यायपूर्ण व्यापार र वैध साधनबाट आर्जन गरिएको धनलाई मात्र सही अर्थ मानिन्छ । यदि अर्थ धर्मविपरीत कमाइयो भने त्यसले समाजमा असमानता, हिंसा र भ्रष्टाचार जन्माउँछ । त्यसैले धर्म र अर्थबीच सन्तुलन अत्यन्त आवश्यक छ।

काम

कामलाई प्रायः केवल यौन इच्छासँग मात्र जोडेर बुझ्ने गरिन्छ, तर हिन्दू दर्शनमा कामको अर्थ धेरै व्यापक छ । काम भन्नाले इच्छा, प्रेम, सौन्दर्यबोध, आनन्द र भावनात्मक सन्तुष्टि बुझिन्छ । संगीत, कला, साहित्य, मित्रता, प्रेम र दाम्पत्य सुख सबै कामको क्षेत्रभित्र पर्छन् । काम जीवनलाई रसिलो, सजीव र अर्थपूर्ण बनाउने तत्व हो । तर काम पनि धर्मको नियन्त्रणमा रहनुपर्छ । यदि काम अनियन्त्रित भयो भने त्यसले लोभ, आशक्ति र पतन निम्त्याउन सक्छ । त्यसैले कामसूत्रजस्ता ग्रन्थहरूमा पनि मर्यादा, सहमति र सामाजिक सन्दर्भलाई जोड दिइएको छ।

मोक्ष

मोक्ष भनेको जन्म–मृत्युको चक्रबाट मुक्ति, आत्मज्ञानको प्राप्ति र परम सत्यसँग एकाकार हुनु हो । यो पुरुषार्थ भौतिक संसारभन्दा परको आध्यात्मिक लक्ष्य हो । मोक्ष प्राप्त गर्न आत्मसंयम, ज्ञान, भक्ति र निष्काम कर्मलाई मार्गका रूपमा लिइन्छ । हिन्दू दर्शनअनुसार, धर्म, अर्थ र कामलाई सन्तुलित रूपमा पूरा गर्दै अघि बढ्ने व्यक्ति अन्ततः मोक्षतर्फ उन्मुख हुन्छ । मोक्षले जीवनलाई अन्तिम शान्ति, स्वतन्त्रता र पूर्णताको अनुभूति दिन्छ।

यी चार पुरुषार्थ एक–अर्काका विरोधी होइनन्, बरू परस्पर पूरक हुन् । धर्मले दिशा दिन्छ, अर्थले साधन दिन्छ, कामले जीवनलाई आनन्दमय बनाउँछ र मोक्षले अन्तिम लक्ष्य देखाउँछ । कुनै एकलाई मात्र प्राथमिकता दिँदा जीवन असन्तुलित हुन्छ । केवल अर्थ र काममा डुबेको जीवन भौतिकतामा सीमित हुन्छ भने केवल मोक्षमा केन्द्रित जीवन सामाजिक उत्तरदायित्वबाट टाढा जान सक्छ। त्यसैले हिन्दू दर्शनले जीवनलाई चरणबद्ध र सन्तुलित यात्राका रूपमा देखेको छ।

आधुनिक जीवनमा पनि पुरुषार्थको अवधारणा उत्तिकै सान्दर्भिक छ । आजको प्रतिस्पर्धी समाजमा अर्थ आर्जन आवश्यक छ, तर धर्मबिनाको अर्थले समाजलाई कमजोर बनाउँछ। कामबिनाको जीवन नीरस हुन्छ, तर नियन्त्रणबिनाको काम विनाशकारी हुन सक्छ। मोक्षले मानिसलाई भौतिक सफलताभन्दा पर सोच्न सिकाउँछ र जीवनको गहिरो अर्थ बुझ्न मद्दत गर्छ।

धर्म, अर्थ, काम र मोक्ष हिन्दू दर्शनका चार स्तम्भ हुन्, जसले मानव जीवनलाई नैतिक, सामाजिक, भावनात्मक र आध्यात्मिक रूपमा पूर्ण बनाउने प्रयास गर्छन् । यी पुरुषार्थहरू कुनै एक समयका लागि मात्र होइन, हरेक युगका लागि मार्गदर्शक सिद्धान्त हुन्।