वात दोष र आयुर्वेद

वात दोषको सिद्धान्त आकाश र वायुमा आधारित हुन्छ । यी दुवै घटनाहरूमा आकाश पहिलो तत्व हो, जुन धेरै सूक्ष्म हुन्छ । यसलाई आकाश वा अन्तरिक्ष पनि भनिन्छ । वायु आकाशपछिको दोस्रो प्रमुख तत्व हो । यो वायु आकाशबाट विकसित हुन्छ । वात यी दुई तत्वहरूको संयोजन हो । यद्यपि वात पनि सूक्ष्म हुन्छ, त्यसैले यसको उपस्थिति शरीरमा यसको कार्यद्वारा मात्र महसुस गर्न सकिन्छ ।

वात दोषको गुण के हो ?

वात दोषको बारेमा आयुर्वेदमा प्रभावकारी रूपले व्याख्या गरिएको छ । जसअनुसार वात दोषमा प्रयोग गरिने प्रमुख शब्दहरू निम्नानुसार छन् ।

–सुख्खा

–चिसोे

–लघु

–कठिनाइ आदि ।

यद्यपि वातलाई शीतको रुपमा पनि मान्ने गरिन्छ । तर यो वातले योगावहीको रूपमा कार्य गर्ने गर्छ । यसको अर्थ यो हो कि जब यो तातो पदार्थसँग मिल्यो भने यसले तातो गुण नै देखाउँछ र चिसो पदार्थसँग मिल्यो भने चिसो गुणको नै विकास हुन्छ ।

यद्यपि वातले आफ्नो आन्तरिक गुण कहिल्यै गुमाउँदैन । तर यसले योसँग सम्बन्धित अन्य पदार्थहरूको गुणलाई भने असर गर्न सक्छ ।

पित्तसँग मिसाउँदा यसले न्यानोपनाको उत्पादन गर्छ । जब यसलाई कपमा जडान गरिन्छ, यसले शीतलता प्रदान गर्ने गर्छ ।

सामान्य शब्दमा, बात तन्त्रिका प्रणालीको सबै प्रमुख कार्यको लागि जिम्मेवार हुन्छ । वातका प्रमुख कार्यहरू निम्नानुसार छन् ।

–होस

–सञ्चार

–चालकत्व

–आवेग

–इन्पुल्सिविटी

–भेद्यता

–संवेदनशीलता

–परिवहन

–प्रसार

–विचार

वात जीवित कोशिकाहरूसँगको सञ्चार र परिवहन क्रियालाई नियन्त्रण गर्ने स्वभावको हुन्छ । यसले सेलुलर संरचनामा अणुहरूको आवागमनलाई निर्धारण गर्छ । जसमा शरीरको गतिशीलता पनि नियन्त्रण गर्दछ । मस्तिष्कबाट शरीरको अन्य अंगहरूको सञ्चालनका लागि पनि वातले महत्वपूर्ण भूमिका खेल्छ । हाम्रो शरीरमा सेलुलर विभाजन वातबिना सम्भव नै छैन । त्यसकारण वात शरीरका लागि एउटा महत्वपूर्ण भूमिकामा रहेको हुन्छ ।

शरीरमा वातका विभिन्न कार्यहरू

भ्रुणको आकार

–वातको भ्रुणको आकार बनाउने र निर्धारित गर्नमा मुख्य भूमिका हुन्छ । वातले भ्रुणको आकार गठन र निर्धारणमा महत्वपूर्ण भूमिका खेल्छ ।

–यसले शरीरमा सुख्खापन पैदा गर्छ ।

–वातले शारीरिक गतिविधि र चाललाई प्रेरित गर्छ ।

–वातले शारीरिक क्रियाकलापको गति निर्धारण गरेर पित्त नियन्त्रणमा समेत भूमिका खेल्छ ।

–वात एक प्रमुख घटक हो जुन भ्रुण विकासदेखि जीवनको विनाशसम्मका सबै गतिविधिका लागि महत्वपूर्ण हुन्छ ।

मस्तिष्क, स्पाइनल कोर्ड र परिधीय स्नायुसहित स्नायु प्रणालीका सबै कार्य वातका कारण हुने गर्छन् । यसले स्नायु प्रणालीको आवेगहरूको उत्तेजनामा भूमिका खेल्छ ।

शरीरमा वातको स्थान कहाँ छ ?

यो निर्धारण गर्न गाह्रो छ कि वात शरीरको कुन् मुख्य हिस्सामा रहन्छ ? किनकि वात सम्पूर्ण शरीर र जीवित कोशिकाहरूमा हुन्छ । तर पनि आयुर्वेदले शरीरका केही प्रमुख अंग तोकिदिएको छ, जहाँ वातको कार्य हुने गर्छ । आयुर्वेदका अनुसार नाइटोको मुनि सबै अंगलाई यसको क्षेत्र मान्ने गरिएको छ । यसबाहेक यसको मुख्य स्थान निम्नानुसार छ ः

पेल्विक कोलन

मृगौला

हड्डी

कान

छाला आदि ।

वात कति प्रकारको हुन्छ ?

सामान्यतया वात ५ प्रकारका हुन्छन् ।

१ प्राण वायु

२ उदान वायु

३ समान वायु

४व्यान वायु

५अपान वायु

प्राण वायु के हो ?

योगमा प्राण वायु जीवन शक्ति र महत्वपूर्ण उर्जाको प्रतिनिधि मान्ने गरिन्छ । आयुर्वेदमा, यो दिमाग, बुद्धि, विवेक, स्नायु तन्त्रिका, इन्द्रिय, आदि मूल कार्यात्मक इकाई हो ।

शरीरमा प्राण वायुको स्थिति –

प्राण वायु शरीरको विशिष्ट भागमा अवस्थित हुन्छ । जस्तैः

मस्तिष्क

मुटु र फोक्सोमा

घाँटी

जिब्रो

मुख

नाक आदि ।

यद्यपि प्राण वायुको उपस्थिति वा स्थानका बारे धेरै व्यक्तिको फरक दृष्टिकोण छ । तर यो सेलुलर स्तरदेखि शरीर भर काम गर्ने स्वभावको हुन्छ । यसको अवलोकन योग्य कार्यहरू टाउको र नाइटोको बीचमा देख्न सकिन्छ । यद्यपि विज्ञहरूका अनुसार प्राण वायुको तीन मुख्य स्थानहरू छन् ।

टाउको

मुटु

नाइटोको क्षेत्र

प्राण वायुको साझा कार्यहरू के–के हुन् ?

प्राण वायुका साझा कार्यहरू निम्न अनुसार छन् ः

–सास फेर्नु

–खाना निल्नको लागि सजिलो बनाउनु

–थुक्नु

–पाँच इन्द्रियलाई परिचालित गर्नु

–नसाको कार्य ।

प्राण वायु बढ्दा निम्तिन सक्ने समस्याहरू

–दम