आत्महत्याअघि मान्छेले के-कस्तो संकेत दिन्छ ?

२०७९ कात्तिक २५ गते १२:५३

डा. सगुनबल्लभ पन्त मनोरोग विशेषज्ञ

कुनै पनि मान्छेले आत्महत्या आवेगमा गर्छ वा योजनाबद्ध ? अकस्मात बदलिने मनस्थितिले मान्छेलाई आत्महत्या गर्न उक्साउँछ वा लामो चरणसम्म गुज्रिएका नैराश्यताले ?

वास्तवमा यसको ठ्याक्कै जवाफ छैन ।

आत्महत्याको बहुआयामिक पक्ष हुन्छ । सबै आत्महत्या योजनाबद्ध मात्र वा आवेगमा मात्र हुँदैन । केही योजनाबद्ध हुन्छन् भने केही आवेगमा । आत्महत्याको जैविक र मनोसामाजिक प्रभाव हुन्छ ।

कसैको परिवारमा मानसिक रोगको पृष्ठभूमि छ । परिवारको कुनै सदस्यले आत्महत्या गरेको छ भने पनि त्यसको असर पर्न सक्छ । ‘एनटीसोसल पर्सनालिटी’ भएका व्यक्ति र लागुपदार्थ तथा रक्सीजन्य पदार्थको दुव्र्यसन बढी छ भने त्यस्ता व्यक्तिमा आत्महत्याको जैविक प्रभाव बढी हुन्छ ।

मनोसामाजिक प्रभावमा चाहिं अलि सन्की स्वभावको मान्छे जो कुनै कुरा गर्छु भन्यो भने गरेरै छाड्ने खालको । सानो सानो कुरामा रिसाउने, झर्किने किसिमका मनस्थिति भएका व्यक्तिले पनि आत्महत्या गर्ने सम्भावना बढी हुन्छ । विभिन्न किसिमका आर्थिक अवस्था र प्राकृतिक विपद्लाई बहन गर्न नसकेर मर्नुबाहेक अरू विकल्प छैन भनेर आत्महत्या गर्छन् ।

प्रायजसो डिप्रेसनमा हुने आत्महत्या योजनाबद्ध हिसाबमा हुन्छन् । म बितेपछि परिवारको बिचल्ली हुन्छ भनेर सम्पत्ति अरूको नाम गरिदिने, आफ्नो छोराछोरीलाई कसैको जिम्मा लगाइदिने, सुसाइड नोट लेखेर छोड्नेले योजनाबद्ध रूपमा आत्महत्या गर्छन् । व्यक्तित्वको समस्या, लागुपदार्थ दुव्र्यसन र ठूलो विपद् आयो भने चाहिं आवेगमा आएर गरेको आत्महत्या हुन सक्छ ।

जब मान्छेले बाँच्ने कारण र मर्ने कारण तौलन थाल्छ

आत्महत्याको सोच मान्छेलाई कुनै अप्ठ्यारो परिस्थितिमा आउन सक्छ । सोच आउँदैमा  त्यसलाई ठूलो समस्याको रूपमा लिइँदैन । प्रायः स्वस्थ मान्छेलाई जीवन हानि गर्ने सोच आउँदैन । तर कहिलेकाहीं स्वस्थ मानिसलाई पनि ‘यस्तो जीवन जिउनुभन्दा मर्न पाए हुन्थ्यो’, ‘यस्तो बोझ जिन्दगी जिउनुभन्दा मलाई गाडीले हान्दिए हुन्थ्यो’ जस्ता सोच आउन सक्छ ।

जब मान्छेलाई आत्महत्याको सोच दैनिकजसो आउन थाल्छ, तब उसको मनोसामाजिक अवस्था बिग्रँदै जान्छ । मानसिक रोगको उपचार पनि हुँदैन त्यो बेला आत्महत्याको सोच आउँदै जान्छ । सुरुमा विचारको रूपमा आउँछ, त्यो विचार नियमित आउन थालेपछि उसले त्यो कुरा नजिकको साथीलाई भन्न थाल्यो । रक्सी खाएको बेला म मर्दिन्छु भन्न थाल्यो भने उसले कुनै तरिकाले आत्महत्याको योजना बनाउन थाल्छ ।

एकदमै कडा खालको मानसिक रोगमा त आत्महत्या गर भन्ने किसिमका आवाज पनि उसले सुन्न थाल्छ । मेरो जिन्दगीको कुनै योजना छैन भन्ने भावना मनमा आउँदा उसले आफ्नो जीवनलाई मूल्यहीन ठान्न पुग्छ र उसको मस्तिष्कमा मरुँ कि नमरूँ भनेर चलिरहन्छ । बाँच्ने कारण र मर्ने कारणलाई उसले तौलिन थाल्छ । तब मान्छेले आत्महत्याको लागि महिनौं योजना पनि बनाउन सक्छ ।

हीनताबोधले आफैंलाई हानि

आत्महत्याको सोच पनि अरू सोच जस्तै सामान्य तरिकाले आउँछ । स्वस्थ र सामान्य मान्छे जो आफ्नो जीवनमा खुसी छ, परिवार र कामबाट खुसी छ भने उसमा यस्तो सोच खासै आउँदैन ।

तर जब परिस्थिति उसको अनुकूल हुन छोड्छ, उसलाई विभिन्न किसिमका मानसिक रोगका लक्षणहरू देखा पर्न थाल्छन् । जीवन अर्थहीन ठान्न पुग्दा र निराशाको चरम अवस्थामा पुगेपछि आफूलाई हानि गर्ने सोच्न थाल्छ ।

आफूलाई केही कुरा पनि राम्रो लाग्दैन, निद्रा पनि लाग्दैन, खाना पनि मीठो लाग्दैन, साथीहरूसँग रमाइलो पनि गर्न सक्दैन र अब यस्तो जीवनको केही सार नै छैन भन्ने सोच मनमा आउन थाल्दा उसले आत्महत्या गर्न सक्छ ।

आत्महत्या गर्नुअघि बदलिन्छ मान्छे

आत्महत्याको सोच आएको मान्छे आफैं पनि असामान्य मानसिक अवस्थाबाट गुज्रिरहेको हुन्छ । उसलाई मर्नु मात्र विकल्प हैन नि भन्ने सोच पनि आएको हुन्छ, तर उसले बाटो भने देखिरहेको हुँदैन । यस्तो सोच आएका व्यक्ति अरुसँग घुलमिल नगर्ने, एक्लै बस्न खोज्ने, आफ्नो परिवार र साथीबाट पनि टाढिंदै जान खोज्ने, आफूलाई मन पर्ने कुरामा पनि घुलमिल हुन नचाहने जस्ता व्यवहार देखाउन थाल्छन् ।

आत्महत्याको सोच आएका मानिसले कहिलेकाहीं यस्तो सोच हटाउन लागुपदार्थ तथा मदिराको सेवन गरेको देखिन्छ । आत्महत्याको सोच आएको मान्छेले कुनै न कुनै तरिकाले आफ्नो नजिकको मान्छेसँग सहयोग लिन पनि खोजिरहेको हुन्छ ।

जब सबैबाट टाढिन खोज्छ

आत्महत्याको सोच आइको व्यक्तिको हाउभाउमा परिवर्तन पाउन सकिन्छ । अरु मानिससँग घुलमिल नगर्ने, एक्लै बस्न खोज्ने, आफ्नो परिवार र साथीहरूबाट पनि टाढिंदै जान खोज्ने र आफूलाई मन पर्ने कुरामा पनि रमाउन नसक्ने लक्षण यस्ता व्यक्तिमा देखिन्छ ।

आफ्नो मिल्ने साथीलाई भेटेर ‘ल तिमीलाई धन्यवाद तिमीले मलाई सधैं सहयोग ग¥यौं’ भनेर असामान्य किसिमको धन्यवाद दिने गरेको केस पनि भेटिन्छ ।

महिनौंदेखि पनि बनाउँछन् योजना

आवेगमा हुने आत्महत्या मिनेट, घण्टादेखि एक दिनभित्रमा हुन सक्छ । कम उमेर भएको जवान मान्छे, लागुपदार्थको प्रयोग र व्यक्तित्वको समस्या भएको व्यक्तिमा यस्तो बढी हुन्छ ।

योजनाबद्ध आत्महत्या भने दिन, हप्ता र महिनौंसम्म योजना बनाएर हुन्छ । आत्महत्याको सोचको अवधि यति नै हुन्छ भन्ने छैन, व्यक्तिको व्यक्तित्व, जीवनशैली र उसको मनोसामाजिक अवस्थाले अवधि निर्धारण गर्छ ।

नजिकका साथीसँग गर्न सक्छन् आत्महत्याका कुरा

आफूले आत्महत्या गर्दैछु भनेर उनीहरूले आफ्नो मन मिल्ने साथीसँग मात्र व्यक्त गरेका हुन्छन् । आफ्नो श्रीमान्, श्रीमती, परिवारको नजिकको मान्छे र मिल्ने साथीसँग उनीहरूले यस्तो कुरा व्यक्त गरेका हुन सक्छन् ।

आजभोलि सामाजिक सञ्जालको प्रयोग र प्रभाव बढी छ, त्यसैले कतिपयले सामाजिक सञ्जालमा हीनताबोध र निराशाका पोस्ट लेख्ने वा सेयर गर्ने गरेको पनि भेटिन्छ ।

जनचेतना जरुरी

आत्महत्याको सोच आएको मान्छे आफैं भ्रमित हुन्छ । मलाई किन यस्तो सोच आयो ? यो मानसिक रोगको लक्षण हो कि भन्ने उसले बुझेको हुँदैन । सामान्य मान्छेलाई मर्ने सोच आउँदैन । कसैलाई मर्ने सोच आउँछ भने त्यो मानसिक रोगको संकेत हुनसक्छ भन्ने जनचेतना भयो भने आत्महत्या गर्ने सोच आएको व्यक्तिले आफ्नो नजिकको व्यक्तिलाई व्यक्त गर्छ ।

यदि तपाईंसँग आएर कसैले आत्महत्याको बारेमा कुरा ग¥यो भने उसको कुरा पूर्वाग्रह नराखी सुनिदिनुपर्छ । धेरै जनाले उसको कुरालाई राम्ररी नसुनी के सोचेको यस्तो तिमीले मर्नु पर्ने कारण के छ र ? भनेर बेवास्ता गरिदिन्छन् । जसकारण उसले आफ्नो कुरा खुलेर गर्न पाउँदैन । त्यसैले कसैले आएर तपाईंसँग आत्महत्याको कुरा गर्छ भने त्यो कुरालाई गम्भीरतापूर्वक र गोपनीयता राखेर सुनिदिनुपर्छ । तपाईंले उसको कुरा राम्ररी सुनिदिनुभयो मात्र भने पनि उसले केही राहत महसुस गर्छ । त्यसपछि  त्यो साथीलाई सही सहयोग दिन सक्ने व्यक्ति मनोचिकित्सक, मानसिक स्वास्थ्यमा तालिमप्राप्त व्यक्ति वा स्वास्थ्यकर्मीको सम्पर्कमा पु¥याउनुपर्छ । जसले उसलाई सहयोग गरेर उसको सोच बदल्न मद्दत गरोस् ।

बिना कारण जब कुनै सामग्री जोहो गर्न थाल्छन्

आत्महत्या गर्ने सोच बनाएका व्यक्तिले बिनाकारण कीटनाशक विषादी, डोरी, हातहतियारको जोहो गर्न सक्छन् । उनीहरू बिनाकारण भीर र पुलहरुमा टहलिरहेको पनि देख्न सकिन्छ ।

अहिले कतिपय युवायुवतीले डाक्टरको सल्लाह बिना औषधिहरुको जोहो गरेर आत्महत्या गर्ने गरेको पनि देखिएको छ ।

रातको समयमा बढी आत्महत्या

आत्महत्याको प्रयास प्रायः कुन समयमा भएको छ भनेर नेपालमा कुनै अध्ययन त भएको छैन, अन्य मुलुकमा गरिएको अध्ययनअनुसार रातको समयमा आत्महत्याका घटना बढी हुने देखिएको छ ।

आत्महत्या गर्ने व्यक्तिले राति रोज्नुको कारण कसैले उद्धार नगरोस् भन्ने सोच राख्नु हो ।  आवेगमा आएर आत्महत्याको कोसिस गर्नेले जुनसुकै समयमा पनि गर्न सक्ने भए, तर योजनाबद्ध रूपमा आत्महत्या गर्नेले चाहिं कसैबाट पनि उद्धार नहुने समय खोजेर आत्महत्या गर्छन् ।

आत्महत्याको सोच आए के गर्ने ?

आत्महत्याको सोच आयो भने मानसिक रोग विशेषज्ञको सम्पर्कमा जानुपर्छ । विशेषज्ञको सल्लाहअनुसार औषधि सेवन तथा परामर्श लिनुपर्छ, जसले आत्महत्याको सोच रहिरहँदैन ।

आत्महत्याको समाचार लेख्दा पनि ध्यान दिनुपर्छ

आत्महत्याको समाचार लेख्दा पनि ख्याल गनुपर्छ । यसमा व्यक्तिको गोपनीयता कायम गर्नुपर्छ, व्यक्तिले कसरी कुन परिस्थितिमा आत्महत्या गरेको भन्ने कुरा खुलाउनु हुँदैन । आत्महत्या गर्ने व्यक्तिको तस्वीर पनि सार्वजनिक रूपमा राख्नु हुँदैन ।

आत्महत्याको समाचार प्रकाशन/प्रसारण गर्नै परे पनि आत्महत्या निवारणको सामग्री पनि प्रकाशित गर्नुपर्छ । आत्महत्या निवारणको लागि हेल्पलाइन ११६६ लाई पनि प्रचार गर्नुपर्छ । आत्महत्याको बहुआयामिक कारण हुन्छ । एउटा मात्र कारण मान्छेले आत्महत्या गर्दैन । त्यसैले आत्महत्याको रिपोर्टिङ पनि जिम्मेवार ढंगले गर्नुपर्छ । यसले पनि आत्महत्याको निवारण गर्न सकिन्छ ।

(डा. सगुनबल्लभ पन्त त्रिवि शिक्षण अस्पताल, महाराजगञ्जमा कार्यरत मनोचिकित्सक हुन् ।)

सुमित्रा लुइटेलले गरेको कुराकानीमा आधारित

हट टपिक्स

अल्जाइमर

आयुर्वेद

इन्डोक्राइन (हर्मोन रोग)

एचआईभी

नेत्ररोग

प्रसूति तथा स्त्रीरोग

बालरोग

मानसिक स्वास्थ्य (डिप्रेसन, एन्जाइटी)

मिर्गौला तथा मुत्र रोग

मुख तथा दन्त रोग

योग तथा प्राणायाम

हेपटाइटिस