के हुन्छ टाउकोभित्र ?

२०७९ पुष ६ गते १७:३४

हरेक दिन टाउकोमा आधा लिटर पानी उत्पादन भएर शरीरमा सिञ्चित हुन्छ । यो पानीलाई चिकित्सकहरुले ‘पवित्र पानी’ भन्ने गरेका छन् । किनभने मस्तिष्कको कार्यसम्पादनमा यसको मुख्य भूमिका हुन्छ ।

प्रा. डा. राजीव झा स्नायु, नसा तथा मेरुदण्डरोग विशेषज्ञ

काठमाडौं । एकैछिन ध्यान आफैंतिर केन्द्रित गर्नुहोस् त, हत्केलाभरको मोबाइलले कसरी पृथ्वीको एउटा गोलार्द्धबाट बोलेको कुरा अर्को भूगोलमा दुरुस्तै र तुरुन्तै सम्प्रेषण गर्छ होला ? अघिल्तिरको ल्यापटपले कसरी तपाईंको डिटिजल काम निमेषभरमै तमाम गरिदिन्छ होला ?

सयौं मान्छेलाई आरामपूर्वक बोकेर गह्रौं न गह्रौं हवाइजहाज कसरी खुला आकाशमा उड्छ होला ? ग्रह-नक्षत्रहरुको गतिलाई गणितीय आँकलन गरेर कसरी पृथ्वीमा पार्ने प्रभावकारी नतिजा निकालिन्छ होला ? शरीरको कुनै सूक्ष्म अंशलाई प्रयोगशालामा राखेर कसरी उनको वंशवृक्ष पहिल्याइन्छ होला ?

एकछिन स्थिर भएर सोचमग्न हुँदा हाम्रो दिमाग रन्थनिन्छ । जबकि यी सम्पूर्ण चमत्कार त्यही दिमागको उपज हो ।

आइन्स्टाइनलाई वैज्ञानिक बनाउने, सुकरातलाई दार्शनिक बनाउने, सिद्धार्थ गौतमलाई बुद्ध बनाउने करामत त्यही दिमागको हो । उही दिमाग, जसले विश्व-ब्रह्माण्डमाथिका अनगिन्ती प्रश्न हल गरेको छ । नतिजा- जीव विकासदेखि मानव शरीरसम्म, धर्तीको उत्पत्तिदेखि भूगर्भसम्म, आकाशीय पिण्डदेखि ग्रह-नक्षत्रसम्म मान्छे रजाइँ गर्न समर्थ छ ।

यति विराट र जादूयी काम गर्ने त्यो दिमाग कस्तो हुन्छ ?

आफ्नै टाउकोभित्र रहेको यो जिनिस हेर्न-देख्न नपाई हाम्रो जीवन शेष हुन्छ । कति विस्मातको कुरा !

त्यही रहस्यको जवाफ खोज्दै हामी वीर अस्पताल पुग्यौं, प्रा. डा. राजीव झालाई भेट्न । डा. झाले १९ हजार बढी टाउकोको शल्यक्रिया गरिसकेका छन् । हामीले उनको आँखाबाट मस्तिष्कको संरचना चिहाउने निधो गर्‍यौं ।

जब टाउको खोतल्छौं

खुला आँखाले हेर्दा यो कस्तो देखिंदो हो ? यसको जवाफ दिनुअघि टाउको र मस्तिष्कबारे केही अद्भूत र अनौठो तथ्यबारे कुरा गरौं ।

हरेक दिन टाउकोमा आधा लिटर पानी उत्पादन भएर शरीरमा सिञ्चित हुन्छ । यो पानीलाई चिकित्सकहरुले ‘पवित्र पानी’ भन्ने गरेका छन् । किनभने मस्तिष्कको कार्यसम्पादनमा यसको मुख्य भूमिका हुन्छ ।

वयस्क मानव शरीरमा चानचुन पाँच किलोको टाउको हुन्छ । त्यही टाउकोमा कराहीजस्तो हड्डीको ढकनीले जतनसाथ राखेको मस्तिष्क हुन्छ । जमेको दहीजस्तो थलथल स्थितिमा रहेको उक्त मस्तिष्कको तौल औसत १.४ किलोग्राम हुन्छ । यति सानो मस्तिष्कले सम्पूर्ण शरीरमाथि शासन गर्छ ।

मस्तिष्कको संघटनमा ६५ प्रतिशत बोसो हुन्छ । बाँकी प्रोटिन हुन्छ । यो ठोस हो तर यसको बीच-बीचमा पानी घुलनशील भएर रहेको हुन्छ ।

महिलाको तुलनामा पुरुषको मस्तिष्कको आकार २०० ग्रामले ठूलो हुन्छ । यसको अर्थ यो होइन कि महिलाको तुलनामा पुरुषको दिमाग बढी हुन्छ । केवल संरचनागत हिसाबले आकार ठूलो मात्र हो ।

मस्तिष्कमा असंख्य नसाहरु जोडिएको हुन्छ, जसले अलग-अलग ढंगले काम गरिरहेको हुन्छ । सोच्ने, कल्पना गर्ने, रचना गर्ने, मूल्यांकन गर्ने, तर्क गर्ने, सजग बनाउने, डर लाग्ने, दुःख लाग्ने, खुसी लाग्ने, गर्व लाग्ने, उत्साह जाग्ने सबै-सबै संवेगात्मक क्रिया मस्तिष्कका तिनै अलग-अलग संयन्त्रबाट भइरहेको हुन्छ ।

शरीरका अंगहरुले खपत गर्ने रगतमध्ये धेरैजसो अंश मस्तिष्कले गर्छ । केटा र केटीको मस्तिष्कको आकार फरक हुन्छ । केटाहरुको २०० ग्रामले ठूलो हुन्छ ।

बिजुलीको तारजस्तै जेलिएको मस्तिष्क

ओखर फुटाएर हेर्दा देखिनेजस्तै कतै खुम्चिएको, कतै फुलेको ढाँचामा हुन्छ, मस्तिष्क । यसलाई हड्डीको ढकनीजस्तो पत्रले ढाकेर जतनसाथ राखेको हुन्छ । हड्डीको यो पत्र तीन तहमा हुन्छ । प्रकृतिले यसरी मस्तिष्कलाई अत्यन्तै सुरक्षा दिएर जतनसाथ राखिदिएको छ । मस्तिष्कको दुईवटा पत्र हुन्छ, माथिल्लो अलि गाढा र भित्री पूरै सेतो ।

झट्ट हेर्दा एउटा ढिक्का देखिए पनि यो मूलतः दुई भागमा बाँडिएको छ, दायाँ र बायाँ । यो दुई भागलाई जोड्ने अर्को संयोजक हुन्छ, जसलाई कार्पस कालोसम भनिन्छ । यसले मस्तिष्को दुई अलग भागमा सञ्चार स्थापित गराइरहेको हुन्छ । यसमा पनि विभिन्न ग्रन्थी हुन्छ । थालामस, हाइपो थालामस, पोन्स, मेडुला, पिट्युटरी र पाइनल ग्रन्थि हुन्छ ।

मस्तिष्कको दायाँ-बायाँ, अगाडि-पछाडि अलग-अलग भाग हुन्छ र यी सबैको काम-कर्तव्य पनि अलग-अलग हुन्छ ।

मस्तिष्कले सोच्ने, सुन्ने, सुँघ्ने र हेर्ने काम कसरी गर्छ ?

अगाडिको भाग, जसलाई सेरेब्रेम भनिन्छ । सेरेब्रेम अर्थात् फ्रन्टल लोप भनेको मान्छेको स्वभाव, प्रवृत्ति, प्रतिक्रिया, मूल्यांकन, आचरणजस्ता कुरासँग सम्बन्धित हुन्छ ।

मस्तिष्कको माथिल्लो तह अर्थात् पराइटल लोव जसले मान्छेमा स्वाद, स्पर्श, तापक्रम महसुस गराउँछ । जाडो वा गर्मी भएको, दुखेको, केही वस्तुले बिझेको कुरा यसैले महसुस गराउँछ । श्रवणशक्तिसँग पनि यसको सम्बन्ध हुन्छ । कुनै पनि ध्वनिलाई सुन्ने वा बुझ्ने काम यसले गर्छ । दायाँतर्फ टेम्पोरल लोव हुन्छ, जुन मान्छेको स्मरण शक्तिसँग सम्बन्धित छ । श्रवण क्षमताका लागि पनि यसले काम गर्छ ।

माथिल्लो भागमा जुन ओसिपिटल लोव हुन्छ, यसको खास नाता हाम्रो दृष्टि शक्तिसँग छ । हामीले कुनै पनि वस्तुलाई हेरेपछि त्यसको आकृति छुट्याउने र पहिचान गर्ने काम यसैको हो ।

मस्तिष्कको पछाडितर्फ दुईवटा भागलाई सेरिबेलम भनिन्छ । यसको काम हाम्रो इन्द्रियलाई सन्तुलन राख्ने हो । हिंड्न चाहेपछि खुट्टाहरु चल्छ, कुनै कुरा टिप्नु परेमा हात अग्रसर हुन्छ, कुनै कुरा हेर्न परेमा आँखाले नियाल्छ । यो छुनु, यो ल्याउनु, यो गर्नु भन्ने संयोजन यसैले गर्छ । यी सबै कामको सन्तुलन मिलाउने काम त्यही सेरिबेलमले गर्छ ।

यी सम्पूर्ण मस्तिष्कका भागलाई जोड्ने काम गर्छ, ब्रेन स्टिमले । मस्तिष्कमा मूलतः १२ वटा कार्नियल तान्त्रिका हुन्छ । सम्पूर्ण शरीरका अंग-प्रत्याङ्गलाई चलायमान राख्ने काम यसैबाट हुन्छ ।

ताल-तलैयाजस्तो मस्तिष्क

मस्तिष्कलाई अर्को दृष्टिबाट हेर्दा यो कुनै विशाल जलकुण्ड जस्तै देखिन्छ । यसलाई हामी भेन्ट्रिकल्स भन्छौं । यहाँ दैनिक आधा लिटर पानी उत्पादन भइरहेको हुन्छ ।

मस्तिष्को त्यो तलाउमा लेउहरु जस्तो हुन्छ । यसैले पानी निकाल्छ । किनभने मस्तिष्कलाई पानी, चिल्लो पदार्थ जरुरी हुन्छ । यो भनेको मस्तिष्कको खाना हो ।

यसरी लेउ जस्तो चीजबाट निस्कने पोषणयुक्त पानी मस्तिष्कको माथिल्लो, मध्यम र तल्लो तहमा सिञ्चित हुँदै शरीरमा पुग्छ र विभिन्न माध्यमबाट निस्कन्छ । जब यो पानी निस्कने बाटोमा कुनै बाधा पुग्छ, टाउकोमा पानी जम्छ । यो एकदमै नराम्रो स्थिति हो ।

त्यसैले उक्त पानी आफ्नै गति र लयमा हुनुपर्छ । यसलाई हामी ‘पवित्र पानी’ भन्छौं ।

गलाको दुई भागमा ठूलो-ठूलो नलीजस्तो हुन्छ, जसको माध्यमबाट मस्तिष्कमा रगत आपूर्ति हुन्छ । यससहित अन्य दुई माध्यमबाट मस्तिष्कले रगत लिन्छ । शरीरमा हुने रगतमध्ये २०-२२ प्रतिशत रगत मस्तिष्कले नै खपत गर्छ ।

मस्तिष्कले फरक-फरक कामका लागि धेरै किसिमको रसायन स्राव गर्छ ।

अद्भूत ‘मास्टर ग्लान्ड’

मस्तिष्कको मध्यमागमा एउटा चामलको गेडा बराबरको ग्रन्थि हुन्छ, जसलाई पिट्युटरी ग्लान्ड भनिन्छ । यस ग्रन्थिबाट नौवटा हर्मोन स्राव हुन्छ ।

दिसापिसाब नियन्त्रण गर्ने, महिलामा मासिक स्राव गराउने, दूध आउने, शरीर बढ्नेजस्ता सबै कुरा यही हर्मोनले गर्ने हो । यसमा असन्तुलन भयो भने महिनावारी नहुने, दिसापिसाब नरोकिने, दूध नआउने, होचो वा धेरै अग्लो हुने, अति मोटो वा दुब्लो हुने हुन्छ । शरीरलाई सही मापदण्ड अनुसार कार्यसम्पादन गराउन यिनै हर्मोनको खास भूमिका हुन्छ ।

यी हर्मोनहरु स्राव हुने पनि निश्चित समय हुन्छ । कुनै हर्मोन बिहान आठ बजे सबैभन्दा बढी स्राव हुन्छ भने कुनै राति । अर्थात् २४ घण्टा हर्मोन स्राव भइरहेको हुँदैन । प्रकृतिसँग शरीरको लय मिलाउने गरी यस्तो हर्मोन स्राव हुने गर्छ ।

तस्वीर/भिडियो : आर्यन धिमाल/अनलाइनखबर

भिडियो सम्पादन : गारव योञ्जन

हट टपिक्स

अल्जाइमर

आयुर्वेद

इन्डोक्राइन (हर्मोन रोग)

एचआईभी

नेत्ररोग

प्रसूति तथा स्त्रीरोग

बालरोग

मानसिक स्वास्थ्य (डिप्रेसन, एन्जाइटी)

मिर्गौला तथा मुत्र रोग

मुख तथा दन्त रोग

योग तथा प्राणायाम

हेपटाइटिस