‘कुहिएर जान्थ्यो स्याउ, कर्णाली राजमार्ग वरदान भयो’

जुम्लाको चन्दननाथ नगरपालिका वडा नम्बर ७ का ५७ वर्षीय भुवन खत्री व्यावसायिक स्याउ खेतीमा लागेका पुराना किसान हुन् । उनले भारतको जम्मु–काश्मिरबाट स्याउका बिरुवा ल्याएर जुम्लामा यसको खेती थालेका थिए ।

तत्कालीन महत गाविसका किसान पदमबहादुर महतको बगैंचामा परीक्षण गर्दा स्याउको उत्पादन राम्रो भएपछि स्याउ खेती गर्न थालिएको खत्री बताउँछन् । ४ हजार बिरुवा अझै पनि त्यो बगैंचामा रहेको र अहिले उनका छोराहरूले अंश–बन्डा गर्दा बाँडिएर कम भएको उनको भनाइ छ ।

त्यो पहिला जुम्लाको सबैभन्दा ठूलो स्याउ बगैंचा मानिएको खत्रीले बताए । जुम्लामा स्याउ खेती गर्ने पहिलो किसानको रूपमा चिनिंदै आएका पदमबहादुर महतको निधनपछि अहिले त्यो बगैंचा जीर्ण बन्दै गएको छ ।

खत्रीले भने, ‘मैले त्यो बगैंचामा ४ वर्ष जति काम गरेर त्यहाँ सिकेको सीप व्यवहारमा उतार्न आफैंले २०४२ सालबाट स्याउको व्यावसायिक खेती सुरु गरेको हुँ ।’ आफू भलिबल खेलको पूर्व राष्ट्रिय खेलाडी भए पनि खेलबाट मात्रै जीवन धान्न गाह्रो भएपछि स्याउ खेतीलाई व्यावसायिक बनाएर जीवन बिताउने उद्देश्यले खेतीको सुरुवात गरेको उनी बताउँछन् ।

उनी भन्छन्, ‘समाजले मलाई खेल क्षेत्रमा कर्णालीको छाता भनेर चिन्ने भए पनि सधैं प्रतियोगिता नहुने भएकाले परिवारको आवश्यकता पूरा गर्न नसकेपछि स्याउ व्यवसाय रोज्न बाध्य भएको थिएँ ।’ सुरु–सुरुमा आफूलाई व्यावसायिक क्षेत्र छाडेर कृषि क्षेत्रमा लागेको भन्ने जस्तो भए पनि अहिले आफूखुसी रहेको उनी बताउँछन् ।

‘खेल क्षेत्रमा २० वर्ष बिताएर पनि राम्रो जागिर खान सकिएन त्यही भएर कृषि व्यवसाय रोजें’ उनले भने, ‘खेलकुद क्षेत्रमा प्रशिक्षकसम्मको जिम्मेवारी पाएको भए पनि म यो क्षेत्रमा हुन्नथें होला । फेरि प्रतियोगितामा सहभागी भएर पदक जिते पनि परिवारका आवश्यकता पूरा गर्न नसकिने देखेर मैले कृषि व्यवसाय रोजें ।’

जुम्लाको स्याउले बजार पाउनुमा कर्णाली राजमार्गको योगदान रहेको बताउने खत्री अब त्यो बाटो फराकिलो र गुणस्तरीय बन्नुपर्ने बताउँछन् । उनी भन्छन्, ‘पहिला जुम्लामा सडक पुगेको थिएन, त्यसैले स्याउको बजार राम्रो थिएन । अहिले कर्णाली राजमार्ग यसका लागि वरदान भएको छ ।’

उनका भनाइमा कर्णाली राजमार्ग नबन्दासम्म आफ्नो बगैंचामा स्याउ फले पनि खासै खुशी लाग्दैनथ्यो । कतिपय पहुँच हुने मानिसले जहाजमा हालेर नेपालगञ्ज, सुर्खेत, काठमाडौंसम्म पु¥याउँथे । त्यतिबेला जुम्लाको स्याउ भन्ने मात्रै हुन्थ्यो, त्यसको बजार मूल्य नै थिएन ।

उनले भने, ‘स्याउ कुहिएर फाल्नुपथ्र्यो, गाईवस्तुलाई खुवाउनुपथ्र्यो । तर, अहिले कर्णाली राजमार्ग पुग्यो, जुम्लाको स्याउले बजार पाउन थाल्यो । अझै रोड राम्रो छैन, डबल लेनको बाटो भए, यहाँका किसानले नेपालका विभिन्न बजारमा पु¥याउने थिए ।’

तर पनि पहिला भन्दा अहिले किसानले स्याउबाट राम्रो आम्दानी गरिरहेको उनी बताउँछन् । खत्री कृषि विकास कार्यालय मार्फत नमूना स्याउ खेतीको अवलोकन भ्रमण गर्न भारतको कुल्लु मनाली, जम्मु–काश्मिर, हिमाञ्चलको सिमला, किनोर भन्ने ठाउँमा पुगेका छन् । उनी भन्छन्, ‘त्यहाँको हेरेर त हामीले केही गर्न सकेका छैनौं । तर अझै राम्रो गर्न सकिने ठाउँ छ ।’

उनका भनाइमा, त्यहाँको सरकारले गरेको जस्तो लगानी यहाँ गर्न सके हामी सजिलै भारतको स्याउसँग प्रतिस्पर्धा गर्न सक्छौं भन्ने उनलाई लागेको छ । अध्ययन भ्रमणमा मनाङ जिल्लाका एग्रो फार्ममा पुगेका उनले अहिले ८०० बिरुवाको स्याउ फार्म बनाएका छन् ।

विकसित जातको नभएर २०२४ सालमा जुम्लामा लगाउन सुरु गरिएको स्थानीय रोयल, रेड, गोल्डेन र जनाथन जातको खेती गर्दै आएका खत्रीले यस वर्ष मात्रै स्याउ खेतीबाट ६ लाख रुपैयाँ आम्दानी गरेका छन् ।

स्याउको बगैंचा अहिले बुढेसकालको सहारा बन्न पुगेको छ । उनी भन्छन्, ‘छोराछोरी हुर्काएपछि छाडेर जान्छन् तर स्याउको बिरुवा हुर्काएपछि यहीं प्रतिफल दिइरहन्छ, त्यसैमा गर्व लाग्छ ।’

पहिला जस्तो बजार र मूल्यको चिन्ता कम हुन थालेपछि खत्री उत्साहित छन् । ‘अहिले जुम्लाको स्याउ बगैंचामा पुगेर स्याउ व्यापारीले मोलतोल गर्न थालेपछि म मात्रै होइन जो–कोही पनि अन्यत्र काम खोज्न जान छाडेका छन् । यसको आनन्द नै बेग्लै छ’, खत्रीले भने

सरकारले एक घर एक स्याउ बगैंचा अभियान ल्याएपछि जुम्लामा एक नगरपालिका र सातवटै गाउँपालिकाका प्रत्येक बस्तीमा अहिले स्याउ फल्न थालेको छ । यो अभियानले किसानको घरमा न्यूनतम ५० बिरुवादेखि लिएर अधिकतम ३३ हजार बिरुवासम्मका बगैंचा छन् ।

प्रधानमन्त्री आधुनिकीकरण स्याउ सुपरजोन जुम्लाका प्रमुख खेमराज शाही भन्छन्, ‘पछिल्लो समय युवाहरूको आकर्षण विकसित फुजी जातका स्याउमा देखिंदैछ ।’ उनका भनाइमा यो अवस्था आउनमा झण्डै पाँच दशकसम्म जुम्लाले स्याउ खेतीमा गरेको लगानी बिर्सनुहुँदैन ।

उनी भन्छन्, ‘जुम्लामा फलफूल अनुसन्धानको लागि २०२७ सालमा बागवानी अनुसन्धान केन्द्र राजिकोट स्थापना भएपछि यहाँ नयाँ–नयाँ जातका स्याउको सिफारिस हुन थालेको थियो । पूर्वाधार लगायत कारण अहिले स्याउ खेतीमा किसानको आकर्षण बढ्दै गएको हो ।’