भगवान रामलाई भगवान विष्णुको अवतार मानिन्छ। विष्णुको पूर्णावतार, अंशावतार र आवेशावतारमध्ये श्रीराम पूर्णावतार हुन् । हिन्दु शास्त्रका अनुसार विभिन्न अवतारहरूको सुरुवात छुट्टाछुट्टै कारणले हुने गर्छ । संसारमा नयाँ धर्मको उद्घाटन गराउन होस् या अत्यधिक पापी व्यक्तिलाई तह लगाउन पनि भगवानहरूले अवतारको स्वरूप लिन्छन् भन्ने मान्यता राखिन्छ । विष्णु जगतको स्थितिकर्ता भएकोले यसमध्ये धेरै अवतार विष्णुकै हुने गर्छ । यद्यपि अरू भगवानको पनि अवतारको रूपमा पूजा नहुने भने होइन । विष्णुका १० अवतारमध्ये राम छैठौं अवतार हुन् । पहिलो का उनले रावणको दानवी प्रवृत्ति कम गर्नको लागि अवतार लिएका हुन् ।
सृष्टिलाई प्रलयबाट बचाउनको लागि विष्णुले पहिलो पटक मत्स्यावतार लिएको, दोस्रोमा समुद्र मन्थनको क्रममा मन्दराचल पर्वत जोगाउनको लागि कुर्म अवतार लिएको, पृथ्वीलाई जलमय बनाउने हिरण्याक्षको वध गर्नको लागि वराह अवतार, स्वयंलाई भगवान भन्दा बलवान ठान्ने हिरण्यकशिपुको वध गर्नको लागि नृसिंहको अवतार लिएको भन्ने शास्त्रीय मान्यता छ ।
विष्णुको पाँचौं अवतार वामन हो । बलिराजाको घमण्ड तोड्नको लागि यो अवतार लिइएको थियो भने त्यसपछि रावणको अत्याचारबाट त्यहाँका जनतालाई मुक्त गराउनको लागि श्रीरामको अवतार लिइएको थियो । त्यसपछिका अवतारहरूमा कंशको वध गर्न श्रीकृष्ण, कार्तवीर्य अर्जुनको अत्याचार रोक्न परशुरामको अवतार लिए भने शान्तिको कामना गर्दै बुद्धको अवतार लिए । त्यतिबेला महायज्ञबाट दैत्यहरुको शक्ति धेरै बढ्न थालेपछि वेदको विरोध र महायज्ञको विरोधको लागि उपदेश दिँदै हिँड्नको लागि बुद्धको जन्म भयो भन्ने मान्यता छ र अन्तिममा धर्म स्थापनार्थ कल्की अवतारको समेत अवतार लिने शास्त्रीय मान्यता छ ।
श्रीरामको जन्म सम्बन्धी किंवदन्ती
अयोध्याका राजा दशरथका तीन रानीहरू थिए। तर कुनै पनि रानीले बच्चा पाइनन् । त्यस पछि राजा दशरथले आफ्नो कुलपति महर्षि वसिष्ठसँग छोरा जन्माउने इच्छा व्यक्त गरे । महर्षि वसिष्ठले चिन्ता गरेर ऋषि श्रृंगीलाई आमन्त्रित गरे। ऋषि श्रृंगीले राजा दशरथलाई छोरा प्राप्त गर्नको लागि यज्ञ गर्न भने ।
ऋषि श्रृंगीको निर्देशन अनुसार राजा दशरथले यज्ञमा पूर्णाहुति भइरहेको बेला यज्ञ गरेका थिए, त्यस समय अग्निदेव अग्नि कुण्डबाट मानव रूपमा देखा परे र अग्निदेवले राजा दशरथलाई खीरले भरिएको कचौरा प्रदान गरे । त्यसपछि ऋषि श्रृंगीले भने, ‘हे राजन, म अग्निदेवले प्रदान गरेको खीर मेरा सबै रानीहरूलाई प्रसादको रूपमा दिनेछु।’
राजा दशरथले त्यो खिर आफ्नो तीन रानी कौशल्या, कैकेयी र सुमित्रालाई वितरण गरे। चढाएको ग्रहण पछि, राम माता कौशल्याको गर्भबाट राजा दशरथको घरमा चैत्र महिनाको शुक्लपक्षको नवौं दिनमा जन्मे र सुमित्राको गर्भबाट लक्ष्मण र शत्रुधनको जन्म भएको थियो । भरत कैकेयीको गर्भबाट जन्मिए। राजा दशरथको घरमा चार राजकुमारहरू एकै वातावरणमा सँगै हुर्किन थाले । राम जन्मको खुसीमा सोही समयदेखि राम नवमी मनाउन थालिएको भन्ने विश्वास छ ।
राम नवमी पौराणिक मान्यता र कथा
श्री रामनवमीको कथा लंकाधिराज रावणबाट सुरु हुन्छ । उनको शासनकालमा रावणले धेरै यातना दिने गर्थे । सम्पूर्ण जनता उनको क्रूरताद्वारा ग्रस्त थिए किनकि रावणले ब्रह्माजीबाट अमर रहने वरदान पाएका थिए । आफ्ना अत्याचारबाट थकित देवताहरू भगवान विष्णु कहाँ गएर प्रार्थना गर्न थाले । फलस्वरूप भगवान विष्णु रामको अवतार लिएर गौरवशाली राजा दशरथकी पत्नी कौशल्याको गर्भबाट जन्मिए ।
त्यसबेलादेखि रामनवमीको रूपमा चैत्रको नवमी मिति मनाउने परम्परा सुरू भयो । यो पनि भनिन्छ कि स्वामी तुलसीदासले नवमीको दिनमा रामचरित मानसको निर्माण गरेका थिए । सोही स्मरणमा राम नवमी यस दिन मनाउने गरेको भन्ने पनि मान्यता छ ।
अवतारको बारेमा शास्त्रीय प्रमाण
–ऋग्वेदमा वामन र वराह अवतारको वर्णन गरिएको छ ।
–यजुर्वेदमा समेत वामन र वराहको नै वर्णन छ । अथर्ववेदमा केवल वराह अवतारको मात्रै वर्णन छ । जसको पृथ्वीसँग सम्बन्धित छ ।
–तैत्तेरीय ब्राह्मणमा वराह र वामन दुई अवतारको वर्णन छ । ऐतरेय ब्राह्मण केवल वामन अवतारको मात्रै वर्णन गरिएको छ । तैत्तेरीय आरण्यकमा वराह, वामन, कुर्म एवं नृसिंहको उल्लेख छ ।
–अवतारको संख्या असंख्येय छ र यसलाई गणना गर्न गाह्रो छ । वैदिक साहित्यले केवल ५ अवतारलाई मात्रै विश्लेषण गरेको छ, जुन मत्स्य, कुर्म, बराह, नृसिंह र बाम हुन् ।
–रामायणमा रामका अतिरिक्त परशुराम, कुर्म र वराहको मात्रै वर्णन उल्लेख छ । वराह, स्कन्ध, गरुण आदि पुराणहरुमा भने अवतारको संख्या १० मानिएको छ ।
–भगवत पुराणमा भगवानको चौबिस अवतारको विस्तृत वर्णन गरिएको छ । दश अवतार अन्तर्गत पुराणमा बुद्धको गणना गरिन्छ । महाभारतमा बुद्धको बारेमा केही उल्लेख गरिएको छैन । केवल शान्तिपर्वको एक श्लोकमा बुद्धको उल्लेख छ ।
