किन सर्पलाई चिकित्सा विज्ञानको प्रतीक बनाइयो ?

सर्पलाई आम जनमानसले मृत्युको प्रतीक मानिरहेका हुन्छन् । यसैले होला सर्प देख्नेबित्तिकै मान्छे असाध्यै आत्तिन्छ र त्यसलाई मार्न खोजिहाल्छ । कि, आफ्नो क्षेत्रबाट टाढा लखेट्न खोज्छ । लखेट्ने स्थिति नरहेको खण्डमा ऊ आफैँ उत्त स्थान छाडेर भाग्छ। अथवा चिकित्सकीय भाषामा भन्नु पर्दा सर्प देखेपछि मान्छे तनावमा पर्दछ ।

यसो हुनुको कारण सर्पको डसाइ र त्यससँग जोडिएको मृत्युको भय हो । यही डरका कारण विभिन्न संस्कृति र समुदायका मानिसहरूले सर्पलाई पूजा गर्ने गर्दछन् । अझ हिन्दु संस्कृतिमा त सर्प पूजाको विशेष पर्व नै छ, नागपञ्चमी । यो पर्व हरेक वर्ष श्रावण शुक्ल पञ्चमीका दिन मनाइन्छ ।

समाजमा यस पर्वले धार्मिक सास्कृतिक र पौराणिक महत्वका साथै चिकित्सकीय महत्व पनि बोकेको छ । चिकित्सकहरूले यस पर्वलाई सर्पदंशको रोकथाम सचेतनादेखि लिएर सर्पदंशको आपतकालीन चिकित्सा, सर्पको भय(हर्पेटोफोबिया) को उपचारका दृष्टिबाट महत्वपूर्ण पर्वको रूपमा मनाउने गरेका छन् ।

सर्पसँग चिकित्सकहरूको अर्को सम्बन्ध पनि छ, त्यो के भने चिकित्सा विज्ञानको निशान छाप । चिकित्सा विज्ञानको निशान छापमा सर्पको चिह्न छ । सारा संसारले मृत्युको प्रतीक मानेको सर्पलाई चिकित्सा विज्ञानले आफ्नो निशान छापको प्रतीक किन बनायो ? सर्पको टोकाइबाट मान्छेको ज्यानै पनि जाने तथ्य जान्दाजान्दै पनि चिकित्सा विज्ञानले भने सर्पलाई आफ्नो मुकुटमणि किन बनायो त ?

आम जनमानसले चिकित्सकलाई जीवन रक्षक मान्दछन् । तिनै चिकित्सकको निशान छाप (लोगो) मा चाहिँ सर्प कसरी हुन पुग्यो ? धेरैलाई लाग्न सक्छ-चिकित्सा विज्ञान र त्यसको कुनै तारतम्य छैन, यो एक संयोग मात्रै हो ।

खासमा चिकित्सक र सर्पको नाता हजारौँ वर्ष पुरानो छ । सर्पले चिकित्सा विज्ञानको निशान छापमा स्थान पाउनुमा पनि केही पौराणिक कथाहरू जोडिएका छन्।

के छ चिकित्सा विज्ञानको निशान छापमा ?

१. क्याडूसियस निशान छाप

चिकित्सा विज्ञानको निशान छाप दुई किसिमको छन् र आम रूपमा प्रयोग भइरहेको निशान छापलाई क्याडूसियस भनिन्छ । क्याडूसियसको मध्य भागको टुप्पामा दुईवटा पखेटा जडिएको एउटा लठ्ठीको छ । यो लठ्ठीलाई केन्द्रमा पारेर ६ ठाँउमा क्रस भएर सातौँ स्थानमा आमने-सामने भएका दुईवटा सर्प छन् ।

यस निशानको प्रयोग धेरैजसो अमेरिकी स्वास्थ्य संस्थाहरूले गर्ने गरेका छन् । अमेरिकी आर्मी क्रप देखि अखिल भारतीय आयुर्विज्ञान संस्थान, नेपाल मेडिकल एसोसिएसन, नेपाल शरीर क्रिया विज्ञान समाज लगायतका थुप्रै स्वास्थ्य संस्थाले यो निशान छाप प्रयोगमा ल्याएका छन् ।

चिकित्सा विज्ञानले आफ्नो निशान छापमा प्रयोग गरेको यो पखेटामा भएको लौरो प्राचीन युनानी सभ्यताका ओलम्पियन देवता हर्मेसको हो। हर्मेस युनानी सभ्यताका सन्देश बाहक देवता हुन । उनको काम भनेको देवता र मानवबीच सन्देश आदान प्रदान गर्नु हो । उनको लौरोमा जडित पँखेटा स्वर्गलोकको प्रतीक हो भने लौरो मर्त्यलोकको प्रतीक हो ।

यसैगरी हार्मेनलाई यात्राको देवताका रूपमा पनि चिनिन्छ र हार्मेनको यो पहिचान चिकित्सा विज्ञानका हकमा पनि सान्दर्भिक ठहरिन्छ किनकि प्राचीन समयमा चिकित्सक कोसौ टाढा बिरामीको घरघरमा खाली खुट्टा हिँड्दै जानु पर्दथ्यो ।

एउटा युनानी किम्बदन्ति अनुसार हर्मेनलाई यो लौरो एपोलोले दिएका थिए । युनानी सभ्यतामा एपोलो औषधिका देवताका रूपमा चिनिन्छन् । यसैगरी अर्को युनानी किम्बदन्ती अनुसार हर्मेसले यो लौरो युनानी देवताहरूका राजा जिउसबाट प्राप्त गरेका थिए । जिउसले हर्मेसलाई दिएको यो लौरोमा सर्पको ठाँउमा २ वटा सेता रिवनहरू बेरिएका थिए र पछि हार्मेनले उपचारको काम पनि गर्न थालेपछि रिवनको स्थान सर्पले लियो ।

२. एस्कलापियसको लौरो

चिकित्सा विज्ञानमा अर्को खालको निशान छाप पनि प्रयोगमा छ । यस निशान छापलाई विद्वानहरू क्याडूसियस भन्दा आधिकारिक निशान छाप मान्दछन् । यो निशान छापलाई एस्कलापियसको लौरो पनि भनिन्छ । यस निशान छापमा एउटा काँडादार लौरोमा एउटा मात्र सर्प बेरिएको छ । यो निशानको प्रयोग स्वास्थ्यको सर्वोच्च संस्था विश्व स्वास्थ्य संगठन, इमर्जेन्सी मेडिकल सर्भिसको निशान छाप स्टार अफ लाइफमा, फार्मेसीको निशान छापमा पनि यो निशान प्रयोग भएको छ ।

एस्कलापियस ईसापूर्व १२०० ताकाका युनानी चिकित्सक थिए । उनलाई चिकित्साका देवता पनि मान्ने गरिन्छ । उनी प्राचीन युनानी देवता एपोलोका छोरा थिए ।उनी गर्भमा भएका बखत उनकी आमा कारोनिसले अन्य व्यक्तिसँग गैर-वैवाहिक सम्बन्ध स्थापना गरेपछि एपोलोले उनकी आमालाई जिउँदै चितामा राखेर जलाउन लगाएका थिए। चितामा त्यस क्रममा उनलाई गर्भमा भएको शिशुको मायालाग्यो र शिशुलाई बचाए ।

तिनै बालकलाई पछि एस्कलापियस भनियो र चिकित्सा विज्ञान पढाइयो । एस्कलापियस प्राचीन ग्रीकका मन्दिर एवं तीर्थस्थल हरूमा बस्ने गर्दर्थे र तिनै मन्दिरमा इन्क्यूबेसन स्लिप भनिने गहिरो, गहन र उपचारात्मक निन्द्रा लगाएर उपचार गर्दथे । बिरामीहरू गहन निन्द्रामा परिसकेपछि ती बिरामीको शरीरमा सर्प छोडिदिन्थे र उपचार गर्थे ।

एस्कलापियसको यो परम्परालाई अन्य पुजारीहरूले पनि निरन्तरता दिइरहे । ती पुजारीहरूलाई स्कलापियडी थनिन्थ्यो । यो परम्परा इसापश्चात छैठौँ शताब्दीसम्म चल्दै रह्यो र पछि इसाई धर्मको चपेटामा आएर समाप्त भयो । यो परम्परामा बाबुले छोरालाई यो हिलिङ्ग कला सिकाउने गर्दथे । एस्कलापियसको लौरोमा बेरिएको सर्प नवजीवन र स्वास्थ्य लाभको प्रतीक हुन् ।

जसरी सर्पले पुरानो काँचुली फेरेर नयाँ जीवन पाउँछ, त्यसैगरी बिरामीले पनि उचित चिकित्सापश्चात नयाँ जीवन प्राप्त गर्ने हुँदा सर्पलाई चिकित्सा विज्ञानको निशान छापमा समाहित गरिएको हो । एस्कलापियसका मेडिट्रिना, हाइजिया र पानासिया नाम गरेका तीनजाना छोरीहरू थिए । ती तीनै जाना छोरीहरू पछि औषधि, स्वच्छता र उपचारका देवीहरू कहलिए । एस्कलापियसका मकानोस र पोडालिरियस नाम गरेका दुईवटा छोरा थिए । यी दुवै छोरा ग्रीक आर्मीका चिकित्सक थिए ।

सर्प वैद्यनाथ शिवको गहना

सर्प पूर्वीय संस्कृतिका देवता शिवको गहना पनि हो । भगवान शिव जसलाई वैद्यनाथ पनि भनिन्छ, उनले सर्पको माला लगाउँथे उनको त्रिशूलमा पनि सर्प लपेटिएको हुन्थ्यो । प्राचीन ग्रीकहरूले चिकित्सा कर्ममा प्रयोग गरेका सर्प भगवान शिवकै सर्प हुन भन्ने किम्बदंती पनि छ ।

क्याडूसियस, कुण्डलिनी र सात चक्र

चिकित्सा विज्ञानले प्रयोगमा ल्याएको क्याडूसियस र कुण्डलिनी शक्तिको बीचमा गहन सम्बन्ध रहेको मत विद्वानहरूको छ । क्याडूसियसको मध्य दण्डले सुसुम्ना नाडीको प्रतिनिधित्व गर्ने र दुई सर्पले इडा र पिङ्गला नाडीलाई प्रतिनिधित्व गर्ने गर्दछ ।

सर्प एक आपासमा जोडिएका बिन्दुहरू षटचक्र हुन् भने लौरोको टुप्पामा रहेको पँखेटा सहस्र कमल सहस्रार चक्र हो । यसर्थ विद्वानहरू क्याडूसियसको सर्पलाई साधारण सर्प नमानेर कुण्डलिनीको सर्प मान्दछन् । पूर्वीय स्वास्थ्य विज्ञानमा एउटा व्यक्ति स्वस्थ हुनका लागि यो कुण्डलिनी शक्ति सशक्त हुन आवश्यक छ । यो शक्तिको सशक्तिकरण पश्चात व्याक्ति स्व–अवश्था वा स्वास्थ अवस्थालाई प्राप्त गर्दछ र नाग पञ्चमीलाई यसै कुण्डलिनी शक्ति पुजनको पर्वको रूपमा मनाउने गरिन्छ ।

(लेखक वरिष्ठ योग तथा प्राकृतिक चिकित्सा विशेषज्ञ हुन् । )