कुन उमेर पछि गर्ने ल्याब परीक्षण ?

अहिलेको जीवनशैली । ‘सुविधा’ धेरै छ । लामो दूरी हिँडेर कतै जानुपर्दैन । सवारी साधनले ढोका–ढोकासम्म पुर्‍याउँछ । लुगा आफैं धुनु पर्दैन, घरमा वासिङ मेसिन नभए चोक-चोकमा ड्राई क्लिनर्स छन् । खेतबारीमा पसिना बगाउनु पर्दैन । त्यो ठाउँमा अहिले कंक्रिटका महल उभिएका छन् ।

घरायसी कामदेखि अफिससम्म, सबै कुरा ‘बटन थिच्दा’ हुने भएको छ । पैसा कमाउने, करियर बनाउने, घरजग्गा जोड्ने लक्ष्यको भागदौडमा हामीले स्वास्थ्यलाई पछाडि छोडिरहेका छौं, समयसँग दौडिरहेका छौं । दैनिकी सजिलो भएको छ, तर यो सजिलोपनसँगै एउटा अदृश्य खतरा पनि भित्रिएको छ, त्यो हो मौन रोग ।

शारीरिक निष्क्रियतासँगै असन्तुलित खानपान, प्रशोधित खानेकुरा र जंक फुडको सेवन, लामो समय कुर्सीमै बस्ने बानी, शारीरिक क्रियाकलापको कमी यिनले हामीलाई समस्यामा धकेलिरहेको छ । यी सँगै अत्यधिक तनाव, धूम्रपान र मदिरा सेवनले मौन रोग मधुमेह, उच्चरक्तचाप, कलेजो र मिर्गौलाका समस्या जस्ता रोगहरू पत्तै नपाई शरीरमा प्रवेश गरिरहेका छन् । यही कारण, आजभोलि यी रोगहरू कम उमेरमै देखिन थालेको छ ।

अझ चिन्ताको कुरा के हो भने, यी रोगहरूले सुरुमा कुनै स्पष्ट लक्षण देखाउँदैनन् । मानिस आफूलाई पूर्णरूपमा स्वस्थ ठानिरहन्छ, तर भित्र–भित्रै रगतमा ग्लुकोज बढिरहेको हुन्छ । रक्तचाप असन्तुलित भइरहेको हुन्छ । कलेजोमा बोसो जम्दै हुन्छ । मिर्गौलाको कार्यक्षमता घट्दै जान्छ ।

जब लक्षण देखिन थाल्छ, तबसम्म धेरै क्षति भइसकेको हुन्छ । यही कारणसमयमै स्वास्थ्य परीक्षण गर्न आवश्यक छ ।

किन आवश्यक छ ? डब्लुएचोले के भन्छ ?

ल्याब परीक्षणले रोगको पत्ता लगाउने मात्र होइनन्, यो त रोग सुरु हुनु अघिकै ‘अलार्म सिस्टम’ हो । विश्व स्वास्थ्य संगठन(डब्लुएचओ)ले पनि यही भन्छ । डब्लुएचओका अनुसार शारीरिक, मानसिक, सामाजिक र भावनात्मक रूपमा पूर्ण सन्तुलन दीर्घकालसम्म कायम राख्न नियमित परीक्षण अत्यन्तै आवश्यक हुन्छ ।

रोग लागेपछि उपचार गर्नु भन्दा, रोग आउनुअघि नै पत्ता लगाउनु नै साँचो स्वास्थ्य सचेतना हो । यसमा रगत परीक्षणले महत्वपूर्ण भूमिका खेल्छन् । मधुमेह, उच्च रक्तचाप, कोलेस्ट्रोल बढ्ने, कलेजोमा बोसो जम्ने (फ्याटी लिभर), मिर्गौला कमजोर हुने जस्ता समस्या वर्षौंसम्म लक्षणविहीन रहन्छन् ।

जब लक्षण देखिन्छ, जस्तै थकान, टाउको दुख्ने, खुट्टा सुन्निने । तबसम्म शरीरमा धेरै क्षति भइसकेको हुन्छ । समयमै ल्याब टेस्ट गरे रोगको सुरुवाती संकेत थाहा हुन्छ । यसले औषधि खानुपर्ने अवस्थाबाट बचाउँछ, जीवनशैली परिवर्तनले नै रोग नियन्त्रण गर्न सकिन्छ । महँगो उपचार, अस्पताल भर्ना र जटिलताबाट जोगिन सकिन्छ ।

त्यसोभए ल्याब परीक्षण कहिले गराउने त ? के परीक्षण गर्ने ?

उच्च जोखिम समूह

यदि परिवारमा मधुमेह, उच्च रक्तचाप, मुटु रोग, पक्षघात वा मोटोपनको इतिहास छ भने तपाईं उच्च जोखिममा पर्नुहुन्छ । यस्तो अवस्थामा आनुवंशिक कारणले रोगहरू छिट्टै देखिने सम्भावना हुन्छ । त्यसकारण यस्ता व्यक्तिहरूले २० देखि २५ वर्षको उमेरबाटै आधारभूत ल्याब परीक्षण सुरु गर्नु उचित हुन्छ ।

सामान्य व्यक्तिहरूका लागि कहिले सुरु गर्ने ?

यदि परिवारमा खासै गम्भीर रोगको इतिहास छैन वा आफूलाई कुनै समस्या छैन भने पनि ४० देखि ४५ वर्षपछि नियमित स्वास्थ्य जाँच र ल्याब परीक्षण सुरु गर्नु उपयुक्त हुन्छ । किनकि, यो उमेरमा आइपुग्दा शरीरको मेटाबोलिज्म सुस्त हुन्छ, तौल बढ्ने सम्भावना बढ्छ, शारीरिक क्रियाकलाप घट्छ र हर्मोनजन्य परिवर्तनहरू सुरु हुन्छन्, जसले रोगको जोखिम स्वाभाविक रूपमा बढाउँछ।

के परीक्षण गर्ने ?

कम्पलिट बल्ड काउन्ट (सीबीसी)

सीबीसीले शरीरको रगत प्रणालीको समग्र अवस्था जनाउँछ । यो परीक्षणले शरीरको प्रत्येक कोषिकामा अक्सिजन पुर्‍याउने, रातो कोषिका, संक्रमण, एलर्जी र रक्त क्यान्सरको संकेत दिने सेतो रक्तकोषिका, चोटपटक वा रक्तस्राव हुँदा रगत जमाउन मद्दत गर्ने प्लेटलेट्सको बारेमा जानकारी दिन्छ ।

लिपिड प्रोफाइल

रगतबाट नमूना लिएर गर्नै पर्ने अर्को परीक्षण हो, लिपिड प्रोफाइल टेस्ट । एलडीएल (खराब कोलेस्टेरोल), एचडीएल (राम्रो कोलेस्टेरोल) को मापन यसले गर्छ । साथै रगतमा बोसोको मात्रा ट्राइग्लिसराइड्स पनि यसमा परीक्षण हुन्छ ।

कोलेस्टेरोल र ट्राइग्लिसराइड्सले रक्तनलीको भित्तामा जमेर लेउ जस्तो थुप्रो बनाउँछ । त्यो थुप्रोको दवाव सहन नसकेर रक्तनली फुटेमा हार्ट अट्याक तथा मतिष्कघातको जोखिम बढाउँछ ।

बढी एलडीएलले मुटुका नसाहरू साँघुरो बनाउदा रक्तचाप पनि बढ्न सक्छ । यो अवस्था हेर्नका लागि लिपिड प्रोफाइल जाँच आवश्यक छ ।

थाइराइड

थाइराइड ग्रन्थीको मुख्य काम शरीरको मेटाबोलिजम नियन्त्रण गर्नु हो । यसका हर्मोनहरूको निश्चित स्तर हुन्छ, जसलाई टी३, टी४ र टीएसएच भनिन्छ । यी हर्मोनको मात्रा सन्तुलनमा छ कि छैन भन्ने कुरा बुझ्न थाइराइड परीक्षण गरिन्छ ।

विशेषगरी महिलाहरूमा थाइराइडसम्बन्धी समस्या बढी देखिने गर्छ, तर पुरुषहरूमा पनि जोखिम भएमा परीक्षण आवश्यक हुन्छ । अत्यधिक थकान महसुस हुनु, तौल असामान्य रूपमा बढ्नु वा घट्नु, कपाल झर्नु, मुड बारम्बार परिवर्तन र जस्ता लक्षण देखिएमा थाइराइड परीक्षण गराउन ढिला गर्नु हुँदैन । कहिलेकाहीं बिनालक्षण, सब किल्निकल अवस्था हुनसक्छ । त्यसैले, बेलाबखतमा थायराइड परीक्षण गराउनु आवश्यक छ ।

ब्लड सुगर टेस्ट (फास्टिङ ब्लड सुगर र एचबीए१सी)

यो मधुमेहको सुरुवाती अवस्था पत्ता लगाउन गरिन्छ । फास्टिङ ब्लड सुगर खाली पेटमा गरिन्छ र एचबीए१सीले विगत ३ महिनाको औसत सुगर स्तर देखाउँछ । एचबीए१सीले मधुमेह भएनभएको पत्ता लगाउन मद्दत गर्छ । यो परीक्षण रगतबाट नमूना लिएर गरिन्छ ।

साथै, मधुमेह भएमा मिर्गौला क्षति हुने सम्भावना भएको हुँदा युरिन माइक्रोअल्बुमिनको नामक परीक्षण गराउनु उचित हुन्छ ।

किड्नी फंक्शन टेस्ट

यसमा युरिया, क्रिएटिनिन, युरिक एसिड, सोडियम र पोटासियम समावेश हुन्छ । डायबेटिज र उच्च रक्तचापले मिर्गौलालाई पत्तै नपाई बिगार्छ । मिर्गौला बिग्रिएपछि सुधार गर्न कठिन हुन्छ, त्यसैले पहिले नै पत्ता लगाउनु आवश्यक छ । यो परीक्षण पिसाब र रगत दुवैको नमुनाबाट गरिन्छ ।

लिभर फंक्शन

कलेजोको अवस्था थाहा पाउन गरिने परीक्षण हो, लिभर फंक्शन टेस्ट । यसले एएसटी, एएलटीले कलेजोको कोषमा कुनै क्षति पुगेको छ कि छैन त्यो कुरा जाँच्छ ।

यसमा अर्को परीक्षण एएलपी भन्ने छ । एएलपीले परीक्षणले पित्तनलीमा अवरोध छ कि छैन भन्ने जानकारी दिन्छ । जीजीटी परीक्षणले मदिरासँग सम्बन्धित कलेजो क्षति भए नभएको पत्ता लगाउँछ ।

एलबुमिन र टोटल प्रोटिनको परीक्षणले कलेजोको प्रोटिन उत्पादन गर्ने क्षमता कत्तिको राम्रो छ भन्ने देखाउँछ । बिलुरुबिन परीक्षणले कलेजोको क्षतिको स्तर वा रातो रक्तकोष टुट्ने अवस्थाको जानकारी दिन्छ ।

समयमै थाहा पाएमा खाना र तौल नियन्त्रणले कलेजो सुधारिन्छ ।

भिटामिन डी ३

भिटामिन डी ३ परीक्षण गराउनुको मुख्य कारण हो, शरीरमा भिटामिन डीको कमी पत्ता लगाउनु । यो कमीले हड्डी कमजोर हुने, जोर्नी दुख्ने, बारम्बार रोग लाग्ने, मांसपेशी कमजोर हुने र रोग प्रतिरोधी क्षमता घट्ने समस्या निम्त्याउछ ।

विशेष गरी सूर्यको प्रकाश कम पाउने, शाकाहारी, वृद्धवृद्धा र मिर्गौला-कलेजोका बिरामीले यो परीक्षण गर्नु उपयुक्त हुन्छ ।

हड्डी दुख्ने, कमजोर हड्डी, अत्यधिक रिस उठ्नु, मांसपेशी कमजोर हुने, थकान लाग्ने संकेत देखिएमा पनि परीक्षण गराउनु आवश्यक हुन्छ ।

युरिक एसिड

युरिक एसिड मेटाबोलिजमबाट बन्ने अनावश्यक तत्व हो । शरीरमा प्युरिन धेरै बन्ने वा मिर्गौलाले राम्रोसँग फोहोर ननिकाल्दा युरिक एसिड रगतमा जम्मा हुन्छ । यो बढ्दा खुट्टाको औंलामा अचानक तीव्र दुखाइ, जोर्नी सुन्निने र मिर्गौलाको क्षति हुनसक्छ ।

जोर्नीमा बारम्बार दुखाइ वा सुन्निने भएमा, परिवारमा पहिले कसैलाई यो समस्या भएमा रक्सी÷मासु धेरै खाने, मोटोपन, मधुमेह वा उच्च रक्तचाप भएमा, केमोथेरापी वा मिर्गौलाको समस्या भएमा परीक्षण गराउनु आवश्यक छ ।

४० वर्षपछि किन विशेष ध्यान दिनुपर्छ ?

४० वर्ष जीवनको महत्वपूर्ण मोड हो । किनकि यसपछि शारीरिक गतिविधि घट्छ, काममा व्यस्तता धेरै हुन्छ, व्यायामको समय कम हुन्छ । लामो समय बस्ने बानी बढ्छ । तौल र पेट बढ्न थाल्छ, पेटको बोसोले मुटु र कलेजोलाई असर गर्छ ।

मुटुका नसामा बोसो जम्न थाल्छ, कोलेस्टेरोल नसामा जम्दै जान्छ र रक्तसञ्चार अवरुद्ध हुन थाल्छ । कलेजो र मिर्गौला कमजोर हुन थाल्छन्, फ्याटी लिभरको जोखिम बढ्छ र मिर्गौलाको फिल्टर क्षमता घट्ने सम्भावना हुन्छ ।

यी सबै समस्या सुरुमा लक्षणमा नदेखिएर ल्याब रिपोर्टमा मात्र देखिन्छन् । त्यसैले, आफ्नो स्वास्थ्यको अवस्था थाहा पाउन बेला बखतमा माथि उल्लेखित आधारभूत स्वास्थ्य परीक्षण बेलाबखतमा गर्नु उपयुक्त हुन्छ । ताकि, बेलैमा सचेत हुन सकियोस् ।

यो पनि पढ्नुहोस

ल्याबमा परीक्षण गर्न जाँदै हुनुहुन्छ ? ठगिनबाट बच्न ध्यान दिनुपर्ने ९ कुरा