दशैंमा हामी हरेक वर्ष पुनः एकपटक असत्यमाथि सत्यको विजयको कुरा गर्छौं । रावणलाई असत्यको प्रतिकको रूपमा हामी चर्चा गरिरहेका हुन्छौं । यो हाम्रो संस्कृतिको एक अभिन्न हिस्सा बनिसकेको छ । रावणमाथि देवीको विजयले समाजलाई एक सन्देश दिन्छ कि असत्यको अन्त्य निश्चित छ । रावणको रूपमा एक खलनायक र उभित्र लुकेको खराब पक्षको अन्त्यको उद्घोष गरिन्छ […]

दशैं तिहार जस्ता चाडपर्व नहुँदो हो त हामीहरुको जीवनशैली कस्तो हुन्थ्यो होला ? पूर्वीय संस्कृतिलाई यसकारण धेरै समृद्ध मानिएको छ किनकि यहाँ धेरै चाडपर्वहरु मनाइन्छ । साथै, यही क्षेत्रका मान्छेमा दुःख हुँदाहुँदै पनि खुसी पनि किन छ त ? भन्दा यसलाई पनि चाडपर्वसँग जोडेर व्याख्या गर्ने गरिन्छ । दिवंगत डा. उपेन्द्र देवकोटाले भनेका थिए ‘मान्छे […]

हरेक वर्ष कन्या संक्रान्तिको दिनमा अर्थात १७ सेप्टेम्बरमा विश्वकर्मा पूजा गरिन्छ । यो दिन भगवान विश्वकर्माको जन्म भएको थियो यसैले यस दिनलाई विश्वकर्मा जयन्ती पनि भनिन्छ । नेपाल लगायत भारतमा विश्वकर्मा पूजा उल्लासपूर्ण तरिकाले मनाइन्छ । यसैले विश्वकर्मा पूजाको दिन उद्योग, कलकारखाना र हरेक किसिमका मेसिनहरुको पूजाआजा गरिन्छ । यो पूजा सबै कलाकार, शिल्पकार र […]

कति प्रयास गर्दा पनि काममा सफलता मिलिरहेको हुँदैन, परिवारमा सुखसयल हुँदैन, जीवन स्वस्थ्य हुँदैन, साथीभाईको सम्बन्ध दिगो हुँदैन । किन ? यसको जवाफ सदियौंदेखि खोजिदै आएको छ । साथै विद्वानहरुले यस्ता समस्याका जड फेला पारेका छन् । त्यती मात्र होइन, उनीहरुले त्यस्ता समस्याबाट उम्कने माध्याम पनि बताएका छन् । चाहे विदुर नीतिको कुरा गरौं, वा […]

आयुर्वित्तं गृहच्छिद्रं मन्त्रमैथुनभेषजम् । दानामानापमानं च नवैतानि सुगोपयेत् ।। अर्थात् आयु, धन, घरको रहस्य, गुरुमन्त्र, मैथुन, दान, मान, अपमान एवं औषध यी नौ कुरालाई हरहमेशा गोप्य राख्नुपर्छ । आयु मानिसले आफ्नो आयुका विषयमा जो कोही व्यक्तिलाइृ जानकारी दिनुहुँदैन । आयु वा उमेरलाई जति गोप्य राख्न सकियो त्यति नै राम्रो मानिन्छ । आयुका विषयमा शत्रुले थाहा […]

जनै पूर्णिमाको दिन मन्दिर, खोला, पोखरी, पानीको मूल आदि स्थानमा व्रम्हाणद्वारा मन्त्रोच्चारण गरी जनै फेर्ने वा रक्षवन्धन बाँध्ने गरिन्छ । रातो, पहेंलो रंगको डोरा बाँध्ने गरिन्छ । यो डोरा लक्ष्मीपूजाको दिन गाईको पुच्छरमा बाँधिदिने प्रचलन छ । धार्मिक मान्यता के छ भने, यसरी विधीपूर्वक डोरा बाँधेपछि रोग ब्याध नलाग्ने, सुख शान्ति मिल्ने हुन्छ । धार्मिक […]

भीष्म पितामह एक पौराणिक पात्र हुन् । कथा अनुसार उनी राजा शान्तनु र गगांका सन्तान थिए । महाभारतमा उनको विशेष चर्चा गरिएको छ । भीष्म पितामह महान् योद्धा थिए । उत्तम नेतृत्वकर्ता थिए । के भनिन्छ भने, भीष्म पितामहलाई आफ्नो इच्छा अनुसार मृत्युवरण गर्न सक्ने वरदान मिलेको थियो । यो वरदान उनलाई पिता शान्तनुबाट मिलेको […]

गरुड पुराणमा जीवन र जगतका बारेमा थुप्रै कुरा लेखिएका छन् । यो १८ पुराणमध्येको एक हो । यसमा २७९ अध्याय र १८ हजार श्लोक छन् । यसको रचना वेदव्यासले गरेका थिए । गरुड पुराणले गर्न हुने र नहुने कुरामा मार्गदर्शन गरेको छ । यसमा कस्ता व्यक्तिले पकाएको खानेकुरा खान उचित हुँदैन भनी उल्लेख गरेको छ […]

हिन्दुसंस्कार अनुसार प्रत्येक वर्ष श्रावण शुक्ल पञ्चमी दिन नागपूजा गरी नागपञ्चमी मनाउँने गरिन्छ । नागका अष्टकुल अर्थात अनन्त, बासुकी, पद्म, महापद्म , तक्षक, कुलीर, कर्कट र शंख नागको आजकै दिन पूजाआरधाना गरिन्छ । यस दिन बिहानै उठी स्नान गरी दीप, कलश, गणेश गरी गोबरको नाग बनाई पूजाआजा गरिन्छ । आजको दिनमा विभिन्न नागको बासस्थान भएको […]

हाम्रा पर्व–परम्पराहरु निकै घतलाग्दा छन् । यी पर्वहरुको मूल्य र विज्ञान पनि काइदाका छन् । यस्तै पर्व हो, गथांमुगः । के धारणा छ भने, तन्त्रविद्या, कुविद्या वा बोक्सी विद्याको साधना गर्नेहरु आज सक्रिय हुन्छन् । यस दिन राती उनीहरु औलामा आगो बालेर निस्कन्छन् र राक्षसी विद्या लिन्छन् । अतः त्यसबाट बच्नका लागि नेवार समुदायले घर–घरबाट […]

चाणक्य महान चिन्तक एवं दार्शनिक हुन् । उनी राजनीतिक र कूटनीतिका ज्ञाता थिए । उनैले नन्द वंशका नाश गरेर चन्द्रगुप्त मौर्यलाई राजा बनाए । उनी सम्राट चन्द्रगुप्ताका सल्लाहकार थिए । उनलाई राजधर्मका प्रणेता, आर्थिक दर्शनका प्रतिपादक र सामाजिक दर्शनकार पनि मान्ने गरिन्छ । उनले ‘चाणक्य नीति’ नामक पुस्तक लेखेका छन् । यस पुस्तकमा जीवन र […]

काठमाडौं । हामीले मन्दिरमा देख्ने मूर्तिहरु फरक फरक भावभंगिमामा बनाइएको हुन्छ । कुनै मूर्तिको हात एकाथरीको हुन्छ भने कुनै मूर्तिमा अर्कैथरीको हुन्छ । यो विभिन्न कथाको आधारमा तयार पारिएका मूर्तिहरुमा कथालाई बोल्ने प्रयोजनका लागि यस्ता मुद्राहरु बनाउने गरिन्छ । शास्त्रीय विधान अनुसार बनेका भगवानका मूर्तिहरुमा हामीले हातको हाउभाउलाई फरक फरक कोणबाट देख्न सक्छौं । कुनै […]

गीताको जीवन दर्शन अनुसार मानिस महान छ , अमर छ, असीम शक्तिको भण्डार छ । गीतालाई संजीवनी विद्याको संज्ञा पनि दिइएको छ । मानिसको कर्तव्य के हो ? यसैको बोध गराउनु गीताको परम लक्ष्य हो । श्रीकृष्णले यस उपदेशपछि अर्जुनलाई कर्तव्यपथमा अडिग रहन प्रेरित गरे । अन्ततः अर्जुनले युद्ध लडे । असत्यमाथि सत्यको जीत भयो […]

ज्योतिष शास्त्र वेदको ६ अंगमध्येको एक हो । जसका कारण वेदलाई लिपिबद्ध गर्ने श्रेय पाएका वेदव्यासले नै ज्योतिष शास्त्रको विकासमा योगदान दिएको शास्त्रीय मानिन्छ । धेरै ऋषिमुनिहरूले ज्योतिष विद्याको तयारीको लागि आ-आफ्नो तर्फबाट योगदान गरेका छन् । यी सबै प्रयासहरूको माध्यमबाट ज्योतिष शास्त्र आफैँमा व्यक्तिको भूत, भविष्य र वर्तमानलाई जान्न सक्ने शास्त्रको रुपमा विकास भयो […]

‘गुरु ब्रम्हा, गुरु विष्णु, गुरु देव महेश्वर गुरु साक्षत परब्रम्हा तस्मै श्री गुरुवे नमः ’ आज गुरु पूर्णिमा । ‘गु’ को अर्थ अन्धकार र ‘रु’ भन्नाले प्रकाश बुझिन्छ । ज्ञानरुपी प्रकाशले अज्ञानरुपी अन्धकारको नाश गराउने व्यक्तिलाई शास्त्रमा गुरु भनिएको छ । अन्धकारको नाश गरी जीवनमा उज्यालो फैलाउने व्यक्तित्वलाई नै गुरु भनिन्छ । यस्ता गुरुलाई हाम्रो […]

एक पटक एक शिष्यले आफ्ना गुरुसँग सोधे, ‘कति मान्छेहरु भन्छन् जीवन एक संघर्ष हो । कतिपय भन्छन् जीवन भनेको खेल हो । कतिपय भन्छन् जीवन एक उत्सव हो । यसमध्ये कुन सही होला ?’ गुरुले दिएको साधरण जवाफ शिष्यले बुझेनन् । तब गुरुजीले एक कथा सुनाए । कथा यसप्रकार थियो । एकपटक कुनै गुरुकुलमा तीन […]

मुस्लिम समुदायको घर–दैलोमा ईदको रौनक भित्रिएको छ । यो उनीहरुको दोस्रो महान पर्व हो । इस्लाम पात्रो हिजारी संवत अनुसार नयाँ वर्षको जुल हिज्जा महिनाको दशौं दिनमा यो पर्व मनाइन्छ । इदुल फित्र अर्थात रमजान पर्वको ७० औं दिनमा बकर इद मनाउने धार्मिक परम्परा छ । ईदलाई उनीहरुले आत्मशुद्धिका लागि मनाउने गर्छन् । पर्व मनाउनुअघि […]

‘धर्मकर्म गोजीमा राखी मान्छे बेच्छन् पैसाका लागि पैसाकै लागि आफ्नो–विरानो सबै छाडी जानुछ एक्लो’ गीतमार्फत गरिएको कटाक्षले अहिले बद्लिदो मान्छेको प्रवृत्तिलाई संकेत गर्छ । जो कोही भनिरहेका हुन्छन्, ‘आज मान्छेको धर्म हरायो ।’ परम्परादेखि चल्दै आएको संस्कार, धर्मकर्मप्रति समाजले प्रश्न  उठाए । कतिले वैज्ञानिक व्याख्या गर्दै यसको अन्तर्यलाई बुझाउने कोसिस गरिरहेका छन् भने कतिले आधुनिक […]

सात्विक खानपान र हरियाली चुरा पोते जस्ता सौभाग्यको साथमा मनाइने साउने सोमबार भोलि मनाइँदैछ । सूर्य दक्षिणायनपछि विशेष चार्डपर्वको सुरुवातको संकेत गर्ने पूर्वीय संस्कृतिमा साउने सोमबार आफैमा विशेष महत्वको महिना हो । साउनको महिना भित्र पनि बढी सोमबारको महत्व हुन्छ । साउनको सोमबार शिवको पूजाआजा गर्दा मनोकाक्षा पूरा हुने विश्वासका साथ बिहानैदेखि महिलाहरु शिवमन्दिरमा गएर […]

साउन १ अर्थात् आज नेपाली गाउँघरमा लुतो फाल्ने दिन । असारभर गरिने खेतीपातीका क्रममा हिलोका कारण छालामा देखिन सक्ने सम्भावित रोगबाट मुक्ति पाउनको लागि भनेर परापूर्वकालदेखि नै यो संस्कार चलाउँदै आइएको बुढापाकाहरु बताउँछन् । यो एकातिर सांस्कृतिक महत्वको पर्व हो भने अर्काेतिर मानव स्वास्थ्यको लागि महत्वपूर्ण वनस्पती रक्षा गर्ने एउटा माध्यम पनि हो । तर […]

शास्त्रमा साउनलाई मासोत्तम मास अर्थात् सबैभन्दा उत्तम महिना भनिएको पाइन्छ । साउनको सुरुको दिन अर्थात् संक्रान्तिलाई विशेष महत्व दिइएको पाइन्छ किनभने यसै दिनदेखि सूर्य दक्षिणायन हुन्छ र दिन छोटा अनि रात लामा हुन थाल्छन् जुन क्रम माघेसंक्रान्तिसम्म रहन्छ । ज्योतिष विज्ञानअनुसार साउन अर्थात् श्रावण महिनाको पूर्णिमाका दिन आकाशमा श्रवण नक्षत्रको योग निर्माण हुन्छ । त्यसैले […]