रासायनिक मलको विकल्पमा हरियो मल

हाल नेपालमा रहेको रासायनिक मलको हाहाकारलाई मध्य नजर गरेर हेर्ने हो भने उचित समयमा रासायनिक मल नपाउनाले बाली उत्पादनमा ह्रास आउनुका साथै यसपछिको बालीमा पनि त्यसको असर देखिन जान्छ । रासायनिक मल समयमा प्रयोग नगर्दा माटोमा भएका तत्वहरू बिरुवाले लिंदा कालान्तरमा माटोमा तत्वहरूको कमी हुन गई विभिन्न रोग कीराको आक्रमण हुने गर्दछ ।

नेपालको यही स्थिति हो भने अझै धेरै वर्ष हाम्रा कृषक रासायनिक मलको लागि तड्पिनुपर्ने अवस्था रहन्छ । त्यसैले रासायनिक मलको प्रयोगमा कमी ल्याउने विकल्पको रूपमा रहेको गोठे मल, हरियो मल, गड्यौला मल, कम्पोष्ट मल, कुखुराको मल, शहरी फोहोरको कम्पोष्ट, भान्साघरबाट निस्केको फोहोरको कम्पोष्ट आदि मलको उचित व्यवस्थापन र प्रयोगमा ल्याउनुपर्ने देखिन्छ ।

हरियो बोट–बिरुवा त्यहीं गरामा उमारेर फूल फुल्नु अगावै माटोमा पुरी कुहाएर बनाउने वा वनस्पतिलाई बाहिरबाट ल्याई हरियो अवस्थामा नै गरामा पुरी कुहाएर बनाउने मललाई हरियो मल भनिन्छ । हरियो मलको प्रयोग दुई किसिमबाट गरेको पाइन्छ-

१. स्थलगत हरियो मलको प्रयोग

२. बाहिरबाट ल्याई प्रयोग गरिने हरियो मल

१. स्थलगत हरियो मलको प्रयोग

हलक्कै बढ्ने खालको र माटोमा मिसाएपछि छिटो कुहिन सक्ने, खास गरेर दलहन जातीय बालीलाई हरियो मल प्रयोग गरिने जग्गामा लगाएर वनस्पतिक वृद्धि गराइन्छ र उचित अवस्थामा माटोमा मिसाइन्छ । यस विधि अनुसार हरियो मलको रूपमा प्रयोग गर्दा निम्न बालीहरूलाई उपयोगमा ल्याउन सकिन्छ ।

२. बाहिरबाट ल्याई प्रयोग गरिने हरियो मल

बाहिरबाट हरियै अवस्थामा ल्याएको विभिन्न बिरुवाका पात र हाँगा मलको रूपमा खेती गरिने जग्गामा खनजोतसहित माटोमा मिलाउने गरिन्छ । असुरो, तितेपाती, वनमारा, उत्तिस, सिरिस, एजोला आदिलाई यसरी प्रयोग गरिआएको पाइन्छ । यस तरिकामा हरियो मल बालीको स्रोत मुख्यतः वन, जंगल, पखेरो, सीमान्त भूमि, पैनी, बारीको डिल, बार–बन्देज आदि हुन सक्दछन् । यस तरिका अनुसार नेपालमा प्रयोग गर्न सकिने विभिन्न हरियो मल बाली र त्यसमा भएको खाद्यतत्वको मात्रा यस प्रकार छन् :

हरियो मल बाली कस्तो हुनुपर्दछ ?

• हलक्कै बढ्ने खालको,
• थोरै समयमा धेरै हरियो पदार्थ पाउने खालको,
• जमिनलाई चाँडै ढाक्ने खालको,
• कमलो,
• झारलाई उछिन्ने र झारको प्रकोप कम गराउने खालको,
• गहिरो जरा जाने खालको,
• वायुमण्डलीय नाइट्रोजन स्थिरीकृत गर्न सक्ने,
• विषम हावापानीमा पनि बढ्न सक्ने खालको हुनुपर्दछ ।

मुख्यतः एकल वा मिश्रित बालीको रूपमा हरियो मल बाली लगाउन सकिन्छ । बालीचक्रमा ढालेर उपयुक्त बाली लगाउन बेस हुन्छ । हरियो मल बालीमा सकेसम्म कोसेबाली लगाउनुपर्छ ।

हरियो मल प्रयोग गर्दा ध्यान दिनुपर्ने कुरा

• स्थलगत हरियो मलको रूपमा प्रयोग गरिने बाली गहिरो जरे बाली हुनु उपयुक्त हुन्छ । बाली प्रणालीमा नै हरियो मल बाली समावेश गर्न राम्रो हुन्छ, तर हरियो मल भन्दा अन्य बालीबाट बढी फाइदा हुने अवस्थामा बाहिरबाट ल्याई हरियो मल प्रयोग गरिंदा लाभप्रद हुन सक्छ ।
• सिंचाइ सुविधा नभएको अवस्थामा, जमिनमा उपयुक्त चिस्यान भएको समयमा अथवा हलुका सिंचाइ गरेर हरियो मल बाली लगाउनुपर्छ र प्रशस्त चिस्यान भएको बेलामा मात्र हरियो मल माटोमा मिलाउनुपर्छ ।
• मुख्य बालीमा वानस्पतिक वृद्धि हुने अवस्था र बढी नाइट्रोजन चाहिने अवस्थामा कुहिने प्रक्रिया चालु रहने गरी हरियो मल माटोमा मिलाउनु त्यति उपयुक्त हुँदैन, त्यस्तो अवस्था आइपरेमा बाहिरबाट नाइट्रोजनयुक्त मल राख्नुपर्ने आवश्यकता हुन्छ ।

हरियो मलको प्रयोगले के गर्छ ?

• माटोमा प्रांगारिक पदार्थ थप्नुको साथै बिरुवालाई आवश्यक पर्ने सबै खाद्यतत्व उपलब्ध गराउँछ ।
• माटोमा सूक्ष्मजैविक क्रियाकलाप बढाई उसको उत्पादन क्षमता बढाउँछ ।
• भू–क्षय नियन्त्रणमा सहयोग गर्दछ ।
• माटोबाट चुहिएर गएका खाद्यतत्वहरूको बचावट गर्दछ ।
• महँगो रासायनिक मलको आवश्यकता कटौती गर्दछ ।
• सीमान्त भूमि तथा बाली चक्रमा खाली रहेको जग्गाको सदुपयोग गर्दछ ।
• दलहन जातीय हरियो मल भएमा हावाको नाइट्रोजनलाई माटोमा स्थिरीकरण गर्दछ ।
• माटोको भौतिक, रासायनिक र जैविक गुणमा सुधार ल्याउँछ ।

नेपालमा प्रचलित बाली प्रणाली र हरियो मलको प्रयोग

यो पनि पढ्नुहोस

अक्षम ठेकेदारलाई राजनीतिक संरक्षण, मारमा किसान

यो पनि पढ्नुहोस

‘सीमापारि भारतमा प्रशस्तै मल, वारिपट्टि हामी हेरेको हेर्‍यै’