के कर्णाली जुरुक्क उठ्दै छ त ?

गत हप्ता नेपाल प्रज्ञा प्रतिष्ठानको प्रेक्षालयमा एउटा कार्यक्रम भयो-जुरुक्क कर्णाली ।

मूल उद्देश्य सत्तामा बसेकाहरूलाई कर्णालीको व्यथा सुनाउनु थियो । कर्णाली किन अझैं पछाडि छ भनेर मनोरञ्जन र व्यंग्यको सहारामा सरकारलाई प्रश्न गर्नु थियो । राज्यलाई झक्झक्याउनु थियो । र कर्णाली नबने देश बन्दैन है भनेर सतर्क गराउनु थियो ।

आयोजक थियो-सिस्नुपानी नेपाल । विगत २८ वर्षदेखि यो संस्थाले यस्तै कार्यक्रमहरूमार्फत सत्तालाई पेचिलो प्रश्न गर्दै आइरहेको छ । यसपटक पनि सिस्नुपानीको कुरा सुन्न प्रेक्षालयका तिनै तह भरिभराउ थिए । भीभीआईपीदेखि सर्वसाधरणसम्म ओइरिएका थिए ।

औपचारिक रूपमा कार्यक्रम सुरु भएपछि सञ्चालकले भने,
‘केही बन्दै छ कर्णाली
केही बन्नै छ कर्णाली
जुरुक्क कर्णाली’

देश संघीयतामा गएयता कर्णालीको मुहारमा केही सुधार देखियता पनि हालत उस्तै छ । कर्णालीमाथि लामो समयदेखि अध्ययन गरिरहेका अध्येता माधव चौलागाईंले प्रधानमन्त्री केपी ओलीका अघि भन्दैथिए, ‘२१औं शताब्दीमा पनि कर्णाली १५औं शताब्दी तिरको जस्तै छ । प्रधानमन्त्री ओली मुसुक्क हाँसे ।

अध्येता चौलागाईंको उक्त एक वाक्यले नै कर्णालीको सारा वास्तविकता देखाइदिन्छ । किनकि १० वटा जिल्ला मिलेर बनेको कर्णाली प्रदेशको पछिल्लो अवस्था र जनजीवन निकै जटिल र चुनौतीपूर्ण छ ।

त्यहाँ सडक सञ्जाल, स्वास्थ्य र शिक्षामा केही प्रगति भए पनि गरिबी, कुपोषण र अन्य धेरै अभावहरू जस्ताको जस्तै छ । कर्णालीमा मात्रै ५० प्रतिशत भन्दा बढी गरिबीको दर रहेको छ भने हुम्ला र कालीकोटजस्ता जिल्लामा बालबालिकामा कुपोषणको समस्या गम्भीर छ ।

खडेरी र बेमौसमी वर्षाले कृषि उत्पादनमा असर परेको छ, जसले गर्दा जीविकोपार्जनमा निर्भर स्थानीयको जीवन कष्टकर छ । लागुऔषध, आत्महत्या र भेदभाव जस्ता सामाजिक समस्याहरू बढ्दै छन् । भौगोलिक कठिनाइ र प्राकृतिक प्रकोपहरूको पिरलो उस्तै छ ।

कार्यक्रममा कविहरूले कवितामार्फत कर्णालीका त्यस्तै दु:ख पोखे । गायक/गायिकाहरूले गीतमार्फत र हाँस्यव्यंग्य कलाकारहरूले कर्णालीको व्यथा झल्काउने व्यथा देखाए । वक्ताहरूले सम्भावनाका कुरा गरे ।

यी सबैबाट मनोरञ्जन लिइसकेपछि प्रधानमन्त्री ओलीले पोडियममा उभिएर कर्णालीमाथि गफ हाने ।

‘धेरै कुराहरू टाँसिएका कर्णाली भएकाले माइन्ड गर्नुहुन्न भन्ने मलाई थाहा छ । साँचो कर्णाली जुरुक्क उठिरहेको छ । त्यहाँ विश्वविद्यालय बनेको छ । स्वास्थ्य प्रतिष्ठान छन् । अस्पताल छन् । कर्णालीमा कानुनको पढाइ छ । इन्जिनियरिङको पढाइ छ । त्यहाँ एकसेएक विद्धान निस्कँदैछन् । रङ्गशालाहरू बन्दैछन् । गाडी चढी रारा घुम्न कहिले जाने भन्ने गीत होइन गाडी चढेर रारा जाने अवस्था आएको छ ।कर्णालीमा परिवर्तन आएको छ ।’

भोलिपल्ट सामाजिक सञ्जालमा लामो स्टाटस ठोके ।

‘हिजोको जुरुक्क कर्नाली कार्यक्रममा एकाध बाहेक प्रस्तुतिमा त्यो विकास) झल्केको थियो । उत्तेजना मात्रै बेच्न गरिएका सिर्जनालाई पनि अब तथ्यको कसीमा राखेर हेर्ने बानी बसाल्नुपर्छ । त्यस्ताले दर्शकलाई रिस उठाउने मात्र हुन्, कर्णालीमा एक सिन्को भाँचेर गुण लगाउने होइनन् । हिजो भन्दा आज धेरै फेरिएको छ कर्णाली। हामी कर्णालीलाई जुरुक्क उठाउँदैछौँ, जुरुक्क उठ्दै छ कर्णाली ! जुरुक्क उठ्दै छ देश !’

सायद यसो भन्दै र लेख्दै गर्दा प्रधानमन्त्रीले सत्तालाई गाली गरेको प्रस्तुति मात्र हेरे । अरू हेरेनन् । अर्थ र भाव त उनको बोली र स्टाटसमा त्यही छ ।

000

सत्तालाई प्रश्न गर्न यस्ता कार्यक्रमहरूले अहम् भूमिका खेल्दै आइरहेका छन् । चाहे त्यो पञ्चायत शासनकालमा होस् या अहिले नै किन नहोस् ।

तर कार्यक्रम मनोरञ्जनसँग जोडिने भएकाले त्यसको प्रभाव के हुन्छ भन्ने प्रश्न सदैव रहन्छ । कार्यक्रमभर सत्ता र सत्ताबाहिर दुवैका नेताहरू हुन्छन् । अन्य विभिन्न निकायका उच्चपदस्थ अधिकारी हुन्छन् । तर के त्यो कुरा प्रेक्षालयको ढोकाबाट बाहिर निस्कदै गर्दा उनीहरूले बिर्सने हुन् ? समीक्षा कसले गर्ने ?

आयोजक सिस्नुपानी नेपाल आफैं तिहारमा देउसी खेल्ने तर सत्तालाई व्यंग्य गर्ने तथा सन्देश दिने उद्देश्यका साथ स्थापना भएको थियो । संस्था आफ्नो मूल उद्देश्यमा अडिग छ । स्थापना यता हरेक वर्ष नै यस्तो कार्यक्रम गर्दै आइरहेको छ । बहानामा कहिले तिहार हुन्छ त कहिले गाईजात्रा अथवा कुनै पर्व ।

जुरुक्क कर्णालीको बीजारोपण पनि गत असारमै भएको थियो । यसको विस्तृत कार्यक्रममात्र हालै भएको हो । त्यसबेला ‘कर्णाली सिस्नुपानी’ नामक कार्यक्रम लिएर आयोजक रुकुम रूकुम, जाजरकोट, दैलेख, कालीकोट, जुम्ला र मुगु पुगेको थियो । कर्णालीको आशा, पहिचान, सम्भावना र सुशासन बहसमा केन्द्रित त्यस यात्रा कर्णालीको कुरा सरकारलाई सुनाउन पर्याप्त नहुँदा ‘जुरुक्क कर्णाली’को बीजारोपण भएको थियो ।

कार्यक्रमका परिकल्पनाकार तथा संयोजक टंक आचार्यले दावीका साथ केही कुरा भने-आयुर्वेदिक औषधि जस्तो हो हास्यव्यंग्य। एकैचोटि त लाग्दैन । यो फेरि प्रहरीको कानुन जस्तो नि होइन । पहिलेतिर नेताहरू कार्यक्रममा आउन डराउँथे । अहिले हाम्रो कार्यक्रममा तँछाड-मछाड गरेर आउने गरेका छन् । प्रश्नसँग डराउनेहरू पनि आउन थालेका छन् । प्रश्नको समाना गर्नु पनि ठूलै कुरा हो ।

भूगोल र त्यहाँको बासिन्दाहरूको हरेक कुरामा सुधार गर्न एउटा मनोरञ्जनात्मक कार्यक्रम पर्याप्त नहोला । तर कर्णालीको बहसलाई ‘जुरुक्क कर्णालीले जुरुक्क नै पारेको छ । अब यो कार्यक्रमको दोस्रो शृङ्खला तिहारको छेको पारेर दुबईमा हुने भएको छ ।

तर कार्यक्रम सुन्न आउने भीभीआईपीहरू सुन्न मात्र नआउन् । हेर्न मात्र नआउन् । व्यंग्य भित्रको मर्म बुझेर कर्ममा लागुन् । सुनेर/हेरेर गएकाले नि त्यही गरुन् ।

कार्यक्रममा अध्येता चौलागाईंले कर्णालीमाथि भनेका थिए-कर्णाली नेपालको जरा हो । देशको प्रमुख भाषाकै उत्पत्ति यहाँ भएको हो । यहाँका सम्भावनाहरूको भरपुर प्रयोग गरौं ।