नेपालमा लीला राजनीति देखियो, अब यसो गरौं

लीला राजनीतिको अवधारणा

‘लीला’ शब्दले संसारलाई एउटा खेल वा नाटकको रूपमा हेर्ने भन्ने अर्थ बोक्छ। राजनीतिलाई ‘लीला’ को रूपमा लिंदा यसले गम्भीरताको कमी, सतहीपन र तत्कालका लागि मात्र गरिने नाटकलाई बुझाउँछ। 

नेपालको वर्तमान अन्योलमा ‘लीला राजनीति‘:

-नाटक र प्रदर्शन: राजनीतिलाई गम्भीर सार्वजनिक बहसको रूपमा भन्दा पनि मिडिया र सामाजिक सञ्जालको लागि गरिने प्रदर्शनको रूपमा बुझ्नु। नयाँ दलहरूमा सैद्धान्तिक बहस भन्दा व्यक्तिगत ‘हिरो’ को उदय, आकर्षक वक्तृत्व र तुरुन्तै नतिजा देखिने खालका सतही मुद्दाहरू बढी हावी हुनु।

-निरन्तर परिवर्तन: कुनै पनि गठबन्धन वा राजनीतिक अडान स्थायी नहुनु। एक दलबाट अर्को दलमा नेता/कार्यकर्ताको आवागमन, सरकारहरूमा अस्थिरता हुनु।

-खेलाडीको परिवर्तन: राजनीतिमा पत्रकार, पूर्व कर्मचारी, व्यापारीहरूको प्रवेशले पुरानो राजनीतिक वर्गलाई चुनौती दिनु। उनीहरूले राजनीतिलाई ‘पेशा’ वा ‘सेवा’ भन्दा पनि तत्काल ‘शक्ति प्राप्ति’ को एउटा खेलको रूपमा हेर्नु। राजनीतिक पदहरूलाई गम्भीर जिम्मेवारीको सट्टा पुरस्कार वा शो-केसको रूपमा लिने प्रवृत्ति बढ्नु।

-नियमको उल्लंघनलाई सामान्यीकरण: विधिको शासन भन्दा शक्तिशालीको स्वार्थलाई सामान्य मान्नु। भ्रष्टाचार, अनैतिक कार्यलाई पनि राजनीतिक ‘खेल’ को एउटा भागको रूपमा स्वीकार गर्नु।

‘लीला राजनीति’ ले परम्परागत राजनीतिक सिद्धान्त, विचारधारा र ‘महान् आख्यान’हरूको अवसान र विखण्डनको संकेत गर्छ। नेपालमा लीला राजनीति देखिनुका कारण :

१. सैद्धान्तिक शून्यताः समाजवाद, साम्यवाद, प्रजातन्त्र जस्ता ‘महान् आख्यान’ हरूले जनतालाई पूर्ण रूपमा आकर्षित गर्न नसक्नु। पुराना दलहरू रक्षात्मक हुनु। उनीहरूका घोषित सिद्धान्तभन्दा सत्ता र व्यक्तिगत लाभ नै मुख्य एजेण्डा हुनु। विचार भन्दा कार्य हावी हुनु।

२. प्रामाणिकताको संकटः राजनीतिक नेतृत्व, संस्थाहरू र उनीहरूका प्रतिबद्धतामाथि जनविश्वास र वैधता गुम्नु। जेनजी आन्दोलन भ्रष्टाचार, नातावाद र दलहरूको अकर्मण्यता विरुद्ध केन्द्रित हुनु। पुराना नेतृत्वलाई ‘खिया लागेको’ ठान्नु। वर्ग वा विचारको राजनीति भन्दा व्यक्ति, समुदाय, समूह, पेशागत, क्षेत्रीय आदिको विशेष पहिचानमा आधारित राजनीतिको उदय हुनु। पत्रकार, पूर्व कर्मचारी, विद्यार्थी, व्यापारीहरूले छुट्टाछुट्टै राजनीतिक समूह बनाउने अभ्यासमा लाग्नु। यो कुनै ठूलो वैचारिक आधार नभई विशिष्ट पेशागत/हित समूहको पहिचानमा आधारित राजनीति हुनु। सत्ता अब सिंहदरबार वा दलीय कमिटीमा मात्र सीमित नभई, सामाजिक सञ्जाल, मिडिया र आम नागरिकको स-साना समूहमा विकेन्द्रीकृत हुनु।

जेनजी आन्दोलनको नेतृत्वविहीन स्वरूप। सामाजिक सञ्जाल- डिस्कर्ड, टिकटक, एक्स मार्फत तत्काल स्व-संगठित हुने क्षमता।

पछिल्लो कालमा जेनजी आन्दोलनपछिको राजनीतिक परिदृश्य ‘लीला राजनीति’ को नमूना हो। यो कसरी भन्दा- परम्परागत विचारधारा र दलहरू असान्दर्भिक र असफल भएकाले सैद्धान्तिक अन्योल आएको हो। यस सैद्धान्तिक शून्यताको बीचमा राजनीति अब जनतालाई स्थायी समाधान दिने गम्भीर प्रक्रियाको सट्टा व्यक्तिगत महत्वाकांक्षा, अस्थायी गठबन्धन र सञ्चारमाध्यम केन्द्रित प्रदर्शनको एउटा खेल वा नाटकमा रूपान्तरित भएको छ।

अहिलेको अवस्था पुरानो राजनीतिक ढाँचा भत्किएको तर नयाँ, स्पष्ट र सैद्धान्तिक आधार भएको विकल्प निर्माण हुन नसकेको सङ्क्रमणकाल हो, जहाँ राजनीतिक खेलका नयाँ नियमहरू बनिरहेका छन्, तर ती नियमहरू अस्थिर र व्यक्तिगत स्वार्थले निर्देशित छन्।

राजनीतिक अन्योल सुधार्ने सम्भावित उपाय

नेपालको राजनीतिमा देखिएको सैद्धान्तिक शून्यता र अस्थिरता (लीला) लाई पार गर्न संस्थागत र व्यावहारिक दुवै स्तरमा परिवर्तन आवश्यक छ। त्यसका लागि-

भ्रष्टाचार नियन्त्रण: अख्तियार दुरुपयोग अनुसन्धान आयोगलाई बलियो र स्वतन्त्र बनाउने। सार्वजनिक सेवामा प्रत्यक्ष नागरिक सहभागिता र प्रविधिको प्रयोग बढाएर पारदर्शिता कायम गर्ने। अनियमिततालाई सामान्य मान्ने प्रवृत्तिलाई निरुत्साहित गर्नु। निर्वाचन प्रणाली सुधार गरी मतदातालाई कुनै पनि उम्मेदवार चित्त नबुझे ‘सबैलाई अस्वीकार’ गर्ने अधिकार दिनु। बारम्बार पदमा दोहोरिने नेताहरूलाई निरुत्साहित गर्न निश्चित सीमा तोक्ने।

दलहरूभित्र आन्तरिक लोकतन्त्रको पुनर्वहाली हुनुपर्छ, जसको लागि राजनीतिक दलहरूलाई आफ्नो आन्तरिक संरचनामा अनिवार्य रूपमा लोकतान्त्रिक अभ्यास-नियमित महाधिवेशन र निष्पक्ष नेतृत्व चयन गर्न कानूनी बाध्यता सिर्जना गर्ने। यसले कार्यकर्ता तहबाट साँचो वैचारिक नेतृत्व उदय हुने वातावरण बनाउँछ।

वैचारिक र व्यावहारिक परिवर्तनः केन्द्रमुखी राजनीतिबाट स्थानीय तहलाई बढी अधिकार र स्रोत हस्तान्तरण गर्ने। नीति निर्माण प्रक्रियामा स्थानीय नागरिक, पेशागत समूह र सरोकारवालाहरूको प्रत्यक्ष सहभागिता बढाउने। शिक्षा र युवा सशक्तीकरणका लागि राजनीतिक चेतना, आलोचनात्मक सोच र नागरिक जिम्मेवारीका विषयवस्तुहरूलाई शिक्षा प्रणालीमा समावेश गर्ने। जेनजी जस्ता युवा पुस्तालाई सामाजिक सञ्जालको सतही (लीला) गतिविधिबाट माथि उठेर गहन राजनीतिक विश्लेषण गर्न सक्ने बनाउने। सामाजिक सञ्जालमा आधारित झुटा आख्यानहरू र उत्तेजनापूर्ण राजनीतिलाई पहिचान गर्न नागरिकहरूलाई प्रशिक्षित गर्ने। यसले ‘लीला राजनीति’को एउटा महत्त्वपूर्ण औजार— सतही मिडिया प्रदर्शनको प्रभावलाई न्यूनीकरण गर्छ।

नयाँ दलहरूको भविष्य र चुनौतीः पत्रकार, पूर्व कर्मचारी, विद्यार्थी र व्यापारीहरूले छुट्टाछुट्टै दल बनाउने अभ्यासले नेपालको राजनीतिमा नयाँ ऊर्जा दिएको छ, तर तिनीहरूको भविष्य यी चुनौतीमा निर्भर गर्छ:

• व्यक्ति केन्द्रित राजनीति: धेरै नयाँ दलहरू कुनै बलियो विचारधारामा भन्दा पनि एक वा दुई जना व्यक्तिको छवि र लोकप्रियतामा आधारित छन्। यदि त्यो व्यक्ति विफल भए वा अलग्गिए, दलको अस्तित्व खतरामा पर्छ। यो ‘लीला राजनीति’को चरित्र हो ।
• व्यावहारिक अनुभवको कमी: पत्रकार, विद्यार्थी वा व्यापारीको भूमिका राजनीतिज्ञको भन्दा फरक हुन्छ। उनीहरूमा शासकीय अनुभव, राजनीतिक संगठनको जटिलता सम्हाल्ने क्षमता र सैद्धान्तिक अडानमा तालमेल मिलाउनुपर्ने चुनौती हुन्छ।
• स्थानीयस्तरमा संगठन: पुराना दलहरूसँग गाउँ-गाउँसम्म फैलिएको बलियो संगठनात्मक जालो छ। नयाँ दलहरूले सामाजिक सञ्जालबाट प्राप्त हुने अस्थायी समर्थनलाई स्थायी ग्रासरुट संगठनमा बदल्न नसके उनीहरू क्षणिक हुनेछन्।
• स्रोत र शक्ति संघर्ष: सत्तामा पुगेपछि पुराना दलमा देखिएको जसरी नयाँ दलभित्र पनि स्रोत र शक्ति बाँडफाँडमा संघर्ष उत्पन्न हुने सम्भावना उत्तिकै रहन्छ, जसले फेरि अर्को ‘लीला’को जन्म दिन सक्छ।

भविष्यका सम्भावना

• नयाँ वैचारिक ध्रुवीकरणको सम्भावना: यदि यी नयाँ दलहरूले व्यक्तिगत पेशागत हित भन्दा माथि उठेर नयाँ वैचारिक धरातल- जस्तै: पूर्ण सुशासन, आर्थिक स्वतन्त्रता वा प्रविधि-आधारित शासन निर्माण गर्न सके, उनीहरू पुराना दलहरूका लागि गम्भीर विकल्प बन्न सक्छन्।
• दबाब समूहबाट राजनीतिक शक्ति: यदि उनीहरूले तत्काल चुनाव जित्न सकेनन् भने पनि, यी पेशागत दलहरू बलिया दबाब समूहका रूपमा सक्रिय रहेर नीति निर्माणमा सकारात्मक प्रभाव पार्न सक्छन्।

सारमा: नेपालको राजनीतिक अन्योल सुधार्न शक्तिशाली संस्थागत सुधार र सचेत नागरिक दबाब दुवै आवश्यक छन्। नयाँ दलहरूको भविष्य उनीहरूले व्यक्तिगत प्रदर्शन (लीला) बाट माथि उठेर स्थायी वैचारिक संगठन निर्माण गर्न सक्ने/नसक्ने कुरामा निर्भर गर्छ।

सामाजिक सञ्जाल (फेसबुक, टिकटक, एक्स, इन्स्टाग्राम, डिस्कर्ड) को तीव्र प्रयोगले राजनीतिलाई ब्रोडकास्ट मिडियाबाट नेटवर्क राजनीतिमा रूपान्तरण गरिदिएको छ। 

जेनजी आन्दोलनको स्वरूपमा प्रभाव

१. नेतृत्वविहीनता- आन्दोलनका आह्वानहरू कुनै एक नेता वा केन्द्रीय कमिटीबाट नभई, विभिन्न प्रयोगकर्ताका भिडियो, पोस्ट र मीम मार्फत स्वस्फूर्त रूपमा फैलिन्छन्। यस प्रवृत्तिले राजनीतिको परम्परागत पद-सोपानलाई भत्काउँछ, जुन लीलाको एक प्रमुख लक्षण हो।

२. छिटो र क्षणिक गतिशीलता- सञ्जालमा कुनै एउटा ‘ह्यासट्याग’ वा ‘च्यालेन्ज’ तुरुन्तै भाइरल भएर ठूलो सङ्ख्यामा मानिसहरू भेला हुनसक्छन्। तर, त्यो जोश र ऊर्जा तुरुन्तै अर्को ‘ट्रेन्ड’ मा सर्छ। यो क्षणिक उत्तेजना र सतही संलग्नता ‘लीला’ (खेल) को विशेषता हो, जहाँ गम्भीरता र दीर्घकालीन प्रतिबद्धताको कमी हुन्छ।

३. भावनात्मक ध्रुवीकरणः जटिल राजनीतिक वा आर्थिक मुद्दाहरूलाई भावनात्मक  र सरल रूपमा प्रस्तुत गरिन्छ- जस्तै: एउटा भाइरल गीत वा एक नेताको सानो क्लिप। तर्क र वैचारिक बहसभन्दा भावनालाई बढी प्राथमिकता दिइन्छ। यसले राजनीतिको लीला पक्षलाई बलियो बनाउँछ।

डिजिटल राजनीतिले लीला राजनीतिलाई नै मलजलः डिजिटल प्लेटफर्महरूले सत्यको अवमूल्यन र मिथ्या सूचनालाई प्रोत्साहन गर्छन्। अनलाइनमा प्रत्येक नेता वा दलको आ-आफ्नो ‘सत्य’ हुन्छ। तथ्यहरूलाई प्रमाणित गर्नुभन्दा कसको कथा बढी आकर्षक र भाइरल हुन्छ भन्ने कुरा महत्त्वपूर्ण बन्छ। यसले साझा राजनीतिक ‘आख्यान’ वा ‘सत्य’ लाई अस्वीकार गर्छ। सामाजिक सञ्जालका एल्गोरिदमले प्रयोगकर्तालाई उनीहरूले रुचाउने जानकारी मात्र देखाउँछन्, जसले राजनीतिक ध्रुवीकरण बढाउँछ र फरक विचार सुन्नबाट वञ्चित गराउँछ।

 ‘लीला राजनीति‘ को मुख्य हतियारः सामाजिक सञ्जालले नेताहरूलाई गम्भीर काम गर्नुभन्दा प्रदर्शन गर्न सजिलो बनाइदिएको छ। पत्रकार वा व्यापारीबाट राजनीतिमा आएका नयाँ अनुहारहरूले परम्परागत राजनीतिज्ञले जस्तो जनताको घर-दैलो चहार्नुपर्दैन। उनीहरूले प्रभावशाली अनलाइन उपस्थिति र आकर्षक व्यक्तिगत छवि मार्फत सिधै लाखौं मानिससम्म पुग्न सक्छन्। यो राजनीतिलाई मनोरञ्जन र अभिनयको रूपमा प्रस्तुत गर्ने ‘लीला’ हो। नेताहरूले तत्काल सामाजिक सञ्जालमा प्रतिक्रिया दिएर वा ‘लाइभ’ आएर जनताको गुनासो सुनेको देखाउँछन्, तर त्यो प्रतिक्रिया अक्सर कार्यमा परिणत हुँदैन। यो जवाफदेहिताको सतही नाटक मात्र बन्न सक्छ।

डिजिटल राजनीतिका सकारात्मक पक्षः यसका चुनौतीका बाबजुद, डिजिटल राजनीतिले लोकतन्त्रमा केही सकारात्मक योगदान पनि गरेको छ जस्तो- नयाँ दलहरू, स्वतन्त्र उम्मेदवार र जेनजी जस्ता किनारामा परेका समूहलाई परम्परागत मिडिया वा पैसाको शक्ति विना पुरानो दलहरूलाई चुनौती दिन सक्ने समान खेल मैदान प्रदान गर्छ। यसले नागरिकहरूलाई राजनीतिक बहस, सूचना आदानप्रदान र आलोचनामा आबाद रूपमा भाग लिन सक्षम बनाएको छ। 

****

नेपालमा डिजिटल राजनीतिले ‘लीला राजनीति’ को घर बनाएको छ। यसले सैद्धान्तिक अस्पष्टतालाई बढावा दिंदै व्यक्तिगत प्रदर्शन र द्रुत सञ्चारलाई केन्द्रमा ल्याइदिएको छ। भविष्यमा, नेपालको राजनीतिलाई सुधार्नका लागि डिजिटल साक्षरता बढाउनु, मिथ्या सूचना नियन्त्रण गर्नु र अनलाइनबाट प्राप्त हुने अस्थायी ऊर्जालाई वास्तविक संस्थागत सुधारमा केन्द्रित गराउनु अपरिहार्य छ।

नेपालको राजनीतिलाई ‘पोस्ट-डिजिटल’ युगमा रूपान्तरण गर्ने मार्गः नेपालको राजनीतिमा देखिएको सैद्धान्तिक अन्योल र लीला राजनीतिलाई सम्बोधन गर्दै प्रविधिलाई प्रभावकारी शासनको लागि उपयोग गर्नु नै पोस्ट-डिजिटल युगको लक्ष्य हुनुपर्छ।

डिजिटल राजनीति: ‘लीला‘ बाट ‘उद्देश्य‘ तिरको रूपान्तरणः नेपालमा डिजिटल प्रविधिको प्रयोगलाई सतही प्रदर्शनबाट वास्तविक सुशासन र पारदर्शितामा बदल्नका लागि-

वर्तमान अवस्था (लीला): भ्रष्टाचार विरोधी अभिव्यक्ति र छानबिनको ‘तदारुकता’ प्रस्तुत गर्नु।

पोस्ट-डिजिटल रूपान्तरण (उद्देश्य): सम्पूर्ण सरकारी खरिद, बजेट खर्च र सार्वजनिक सेवा प्रवाहलाई ब्लकचेन-आधारित वा पारदर्शी ओपन डाटा प्रणालीमा राख्नु।

नीति निर्माणः वर्तमान अवस्था (लीला): सञ्जालको ‘ट्रेन्ड’ वा जनमत सर्वेक्षणको आधारमा तत्कालको नीतिगत घोषणा गर्नु।

पोस्ट-डिजिटल रूपान्तरण (उद्देश्य): डेटा-आधारित नीति निर्माणलाई प्राथमिकता दिनु। जटिल सामाजिक-आर्थिक तथ्याङ्कहरूको विश्लेषणका लागि आर्टिफिसियल इन्टेलिजेन्सको प्रयोग गर्नु।

राजनीतिक दलः वर्तमान अवस्था (लीला): दलभित्र नेताहरूको भाषण र भिडियो ‘बुस्ट’ गरेर प्रचार गर्नु।

पोस्ट-डिजिटल रूपान्तरण (उद्देश्य): डिजिटल प्लेटफर्मको प्रयोग गरी पार्टीको सदस्यता, चन्दा र आन्तरिक निर्वाचनलाई पूर्ण रूपमा पारदर्शी बनाउनु।

नागरिक सचेतना र सशक्तीकरणः ‘पोस्ट-डिजिटल’ नागरिक त्यो हो जसले अनलाइन सूचनालाई आलोचनात्मक रूपमा ग्रहण गर्छ।

आलोचनात्मक मिडिया साक्षरता: स्कूल तहबाटै विद्यार्थी र आम नागरिकलाई अनलाइनमा सत्य-झूटो छुट्टाउने, मीम र भिडियोको प्रभाव बुझ्ने र फेक न्यूजलाई पहिचान गर्ने तालिम दिनु।

डिजिटल नागरिक समाज: सामाजिक सञ्जालका अस्थायी विरोध समूहलाई दीर्घकालीन वाचडग संस्थाहरूमा बदल्ने, जसले सरकार र दलहरूको डिजिटल गतिविधिको नियमित विश्लेषण र निगरानी गर्न सकोस्।

डिजिटल अधिकार र गोपनीयता: सरकार र ठूला प्रविधि कम्पनीहरूले नागरिकको डेटाको प्रयोगलाई नियन्त्रण गर्ने र गोपनीयताको सुरक्षा गर्ने बलियो कानून निर्माण गर्नु।

संस्थागत प्रविधि समन्वयः सरकारी डेटाको एकीकरण: सरकारी निकायहरूमा छरिएर रहेका डेटाबेसहरूलाई एकीकृत गरी नागरिकलाई एकै विन्दुबाट सेवा दिने प्रणाली विकास गर्नु। यसले कर्मचारीतन्त्रमा हुने लीलालाई कम गर्छ।

राजनीतिक शिक्षामा प्रविधिको प्रयोग: निर्वाचन आयोग जस्ता निकायहरूले राजनीतिक सिद्धान्त, दलहरूको घोषणापत्र र उम्मेदवारहरूको पृष्ठभूमिबारे निष्पक्ष र तथ्यपरक जानकारीहरू सरल डिजिटल ढाँचामा आम नागरिकसमक्ष पुऱ्याउने। ‘पोस्ट-डिजिटल’ युगमा नेपालको राजनीति प्रवेश गर्नु भनेको डिजिटल प्रविधिबाट टाढिनु होइन, बरु यसको विवेकपूर्ण प्रयोग गर्नु हो।

‘लीला राजनीति’ लाई परास्त गर्न, नेताहरूले भाइरल लोकप्रियता भन्दा प्रामाणिक शासकीयमा ध्यान दिनुपर्छ। ‘लीला’ लाई चिर्न, व्यक्तिगत छवि भन्दा डेटा र तथ्यमा आधारित, पारदर्शी नीतिनिर्माणलाई जोड दिनुपर्छ। यो रूपान्तरणले मात्र नेपालको राजनीतिलाई लीलाबाट निकालेर दीर्घकालीन वैचारिक सुदृढीकरण र सुशासनतर्फ लैजान सक्छ।

नेपालको वर्तमान राजनीति सङ्क्रमणकालको एउटा जटिल मोडमा छ, जहाँ पुराना र नयाँ शक्तिहरूको द्वन्द्व स्पष्ट देखिन्छ। यसको भविष्य मुख्य रूपमा निम्न तीन पक्षमा निर्भर गर्दछ:

१. विचारधाराको पुनरुत्थान वा वैचारिक शून्यताको निरन्तरताः चुनौती (लीला)- यदि पुराना र नयाँ दलहरूले सैद्धान्तिक शून्यतालाई तोड्न सकेनन् र केवल सतही प्रदर्शनमा मात्र केन्द्रित रहे भने, राजनीतिक लीलाको अन्योल र अस्थिरता दीर्घकालीन हुनेछ।

सम्भावना (पोस्ट-डिजिटल): यदि नयाँ दलहरू वा पुराना दलका नयाँ पुस्ताले पारदर्शिता, आर्थिक सुशासन र वैज्ञानिक दृष्टिकोण जस्ता विषयहरूलाई नयाँ वैचारिक ‘आख्यान’ का रूपमा स्थापित गर्न सके भने, नेपालको राजनीतिले नयाँ वैचारिक ध्रुवीकरण प्राप्त गर्नेछ, जसले अन्योललाई कम गर्नेछ।

२. लीलाबाट संस्थागत शासनतर्फको यात्राः चुनौती (लीला राजनीति): यदि राजनीतिज्ञ, पत्रकार र नागरिकहरूले शासनलाई केवल क्षणिक प्रदर्शन, मिडिया ट्रायल र भावनात्मक उत्तेजनाको रूपमा लिने प्रवृत्तिलाई निरन्तरता दिए भने, नीतिगत स्थिरता कहिल्यै आउने छैन र देश लगातार गठबन्धन परिवर्तन र राजनीतिक खेलमा फँसिरहनेछ।

सम्भावना (पोस्ट-डिजिटल): यदि खुला डाटा, डिजिटल पारदर्शिता र बलियो जवाफदेहिता मार्फत राजनीतिक क्रियाकलापलाई संस्थागत दायराभित्र ल्याउन सकेमा, ‘लीला राजनीति’ को प्रभाव क्रमिक रूपमा कम हुँदै जानेछ।

३. युवा ऊर्जाको दिगो प्रयोग: नेपालको राजनीतिको भविष्य अब कुनै एक नेता वा दलमा भन्दा पनि सचेत र डिजिटल साक्षर नागरिक समाजमा बढी निर्भर छ। डिजिटल उपकरणहरूको बुद्धिमानी प्रयोग गर्दै, तथ्य र पारदर्शितालाई आफ्नो मुख्य माग बनाउन सकेमा मात्रै नेपालले ‘पोस्ट-डिजिटल’ युगको सुशासन हासिल गर्न सक्छ।

अन्त्यमा, नेपालको राजनीति अस्थिरता र आशाको दोबाटोमा छ। यो लीलालाई चिर्नका लागि सम्पूर्ण सरोकारवालाहरूबाट वैचारिक प्रतिबद्धता, संस्थागत सुधार र डिजिटल विवेकको त्रिपक्षीय प्रयास आवश्यक छ।