जेनजीले परिकल्पना गरेको देश

हामी एउटा यस्तो पुस्ता हौं, जसलाई हरेक पटक ‘धैर्य गर’ भनेर चुप लगाइयो। ‘तिमीहरू अझै बच्चा हौ’ भनेर कम आँकियो। र, ‘राजनीति तिमीहरूको दिमागभन्दा माथि छ’ भनेर पूर्ण रूपमा अस्वीकार गरियो।

तर वास्तविकता के हो भने, यो देशको भविष्य अब हाम्रो काँधमा छ। पुराना पुस्ताको उपदेश, भाषण र आश्वासनले यो देश बदलिंदैन; हाम्रो बौद्धिकता, प्रविधिको शक्ति र आर्थिक क्रान्तिले मात्र यो देश नयाँ उचाइमा पुग्छ।

हामीलाई बन्दुकको क्रान्ति चाहिंदैन, किनकि हिंसा भनेको अस्थायी उत्तेजना हो, जसले दीर्घकालीन समस्याहरू जन्माउँछ। हामीलाई चाहिएको छ- शिक्षामा क्रान्ति जसले हरेक गाउँको बच्चालाई विश्वस्तरीय शिक्षा दिन्छ। विचारमा क्रान्ति जसले पुराना रुढीवादी सोचलाई चुनौती दिन्छ।

रोजगारी र उत्पादनमा क्रान्ति जसले नेपाललाई आयातकर्ता होइन, निर्यातकर्ता बनाउँछ। हामी शान्त छौं, तर मौन छैनौं; हामी विद्रोही छौं, तर हिंस्रक छैनौं। हाम्रो क्रान्तिको हतियार ज्ञान, इन्टरनेट र आर्थिक शक्ति हो। यी हतियारहरूले समाजलाई भत्काउँदैनन्, बनाउँछन्।

हामीले समावेशिताको नारा धेरै सुन्यौं, तर यो नारा बारम्बार हाम्रै दिदीबहिनीमाथि हुने घरेलु हिंसा, हाम्रै साथीहरूको जातीय विभेद, हाम्रै पहिचानमाथि हुने लैंगिक बहिष्कारसँग पराजित भएको देख्यौं।

दलित साथीहरूलाई अझै चियापसलमा छुट्टै गिलास दिइन्छ, जसले उनीहरूको मानवता नै प्रश्न गर्छ। मधेशी युवालाई सीमा पारको नागरिक ठानिन्छ, जसले राष्ट्रिय एकताको आधारभूत सिद्धान्तलाई कमजोर बनाउँछ।

जनजातिको पहिचानलाई ‘अतिवादी माग’ भनेर खिसी गरिन्छ, जसले सांस्कृतिक विविधतालाई दबाउँछ। एलजीबीटीक्यूआईएप्लस समुदायलाई नागरिकतामा मात्र होइन, दैनिक जीवनमा पनि बहिष्कार गरिन्छ, जसले संविधानको समानताको वाचालाई झुटो साबित गर्छ।

यो विभेदहरू किन जारी छन्? किनकि समावेशिता सरकारको नीति होइन, राजनीतिक लाभको औजार बनेको छ। हामी भन्छौं: यो देश सबैकै हो, केही कुलीन वर्गको सम्पत्ति होइन। समावेशिता दया होइन, जन्मसिद्ध हक हो। हामीले पाएको अपमानले अब संघर्षको नारा बनाएको छ: ‘बराबरी नदिए, बराबरी लिन्छौं।’ यो नारा मात्र होइन, कार्ययोजना हो कानूनी सुधार, सामाजिक जागरण र आर्थिक सशक्तीकरण मार्फत।

हामीलाई लोकतन्त्रको ठेक्का पुराना नेताहरूलाई दिइएको थिएन, तर उनीहरूले यसलाई आफ्नै परिवारको जग्गा बनाए। परिवारवादले पार्टीहरू कुलीन क्लब बनेका छन्। गुटवादले एकता होइन, विभाजन जन्माएको छ।

पैसावादले चुनावलाई र अपराध–राजनीतिले न्यायलाई कमजोर पारेको छ। पार्टीभित्र चुनाव नै छैन भने यो कुन लोकतन्त्र? नेताले आलोचना सुन्न नसक्ने हो भने यो कुन स्वतन्त्रता?

हामीले बालेन शाह, हर्क साम्पाङ, जेनजी आन्दोलन जस्ता उदाहरण मार्फत देखाइदियौं: नेता विना पनि नेतृत्व जन्मन्छ, जनताको शक्तिबाट। हामी मतदान गर्छौं, कर तिर्छौं, जनमत बनाउँछौं त्यसैले राज्यमा हाम्रो हिस्सेदारी छ।

लोकतन्त्र भनेको नेतालाई असीमित अधिकार दिने व्यवस्था होइन, नेताबाट जवाफदेहिता र काम लिने व्यवस्था हो। तर वर्तमानमा, संसद् बैठकहरूमा अनुपस्थिति, नीति कार्यान्वयनमा ढिलासुस्ती र भ्रष्टाचारका काण्डहरूले यो व्यवस्थालाई खोक्रो बनाएका छन्।

हामीले यो खोक्रोपनलाई भर्नुपर्छ युवा नेतृत्व, पारदर्शी पार्टी संरचना र डिजिटल जनमत संग्रह मार्फत। हामीलाई संघीयता के भनेको हो? काठमाडौंमा पास खुवाएर प्रदेशहरूलाई भोकै राख्ने व्यवस्था? सिंहदरबार फुटाएर प्रदेशमा अर्को सिंहदरबार जन्माउने संरचना, जहाँ स्थानीय स्तरमा पनि भ्रष्टाचार फस्टाउँछ? हामी यस्तो संघीयता चाहन्नौं, किनकि यो केन्द्रीकरणको नयाँ रूप मात्र हो।

हामी गाउँमै रोजगारी सिर्जना गर्ने, प्रदेशमै नीतिनिर्माण गर्ने, आफ्नो भविष्य आफैं बनाउने अधिकारको संघीयता खोज्छौं। विकास राजधानीको रहर होइन, गाउँको अधिकार हो तर अहिले सडक, विद्यालय, अस्पतालहरू काठमाडौंकेन्द्रित छन्, जसले ग्रामीण क्षेत्रलाई पछाडि धकेल्छ।

हामीले यो असन्तुलनलाई सुधार्नुपर्छ। स्थानीय करको पूर्ण उपयोग, प्रदेशस्तरीय बजेट स्वायत्तता र डिजिटल निगरानी प्रणाली मार्फत। संघीयता सफल हुनको लागि अधिकार मात्र होइन, क्षमता र जवाफदेहिता पनि चाहिन्छ।

धर्मनिरपेक्षता हामीले संविधानमा जित्यौं, तर राज्य अझै धर्मको मोहनियामा फसेको छ। कोही कसैको विश्वास ठेगान लगाउनु उसको व्यक्तिगत स्वतन्त्रता हो, तर राज्यको काम न्याय दिनु हो, प्रार्थना होइन।

हामी भन्छौं: नेपाल कुनै देवताले शासित देश होइन, जनताले बनाएको गणतन्त्र हो। तर सार्वजनिक छुटहरूमा धार्मिक प्रभाव, सरकारी कार्यक्रममा पूजा–पाठ र बजेट विनियोजनमा पक्षपातले राज्यलाई तटस्थ बनाउँदैन। राज्य तटस्थ नभए त्यो राज्य होइन, धार्मिक पसल हो। हामीले यो पक्षपातलाई चुनौती दिनुपर्छ: कानूनी सुधार, शिक्षा अभियान र नीतिगत विभाजन मार्फत। धर्मनिरपेक्षता भनेको धार्मिक स्वतन्त्रता हो, तर राज्यको धार्मिक हस्तक्षेप होइन।

गणतन्त्र आएर १७ वर्ष भइसक्यो, तर परिवर्तन कता छ ? भ्रष्टाचार बढ्दो ठूला आयोजनाहरूमा कमिसन, असमानता गहिरिंदो धनी र गरीब बीचको खाडल चौडा, न्याय किनिने–बेचिने अदालतमा ढिलाइ र प्रभाव, नेताहरूको दण्डहीनता चरम काण्डहरूमा उन्मुक्ति।

हामीले राजालाई हटायौं, तर नेताहरूले आफ्नै मनमा राजतन्त्र पालेका रहेछन्: कुर्सीको लोभ, परिवारको उत्तराधिकार। हाम्रो गणतन्त्र नाममा होइन, चरित्रमा देखिनुपर्छ। नेता कुर्सीको मालिक होइन, जनताको भरोसाको नोकर हो। तर अहिलेको अवस्थामा, संसदीय समितिहरू निष्क्रिय, नीति कार्यान्वयन शून्य र जनताको आवाज दबाइएको छ।

हामीले यो दण्डहीनतालाई अन्त्य गर्नुपर्छ: स्वतन्त्र अख्तियारी संस्थाहरूको सशक्तीकरण, डिजिटल ट्र्याकिङ र युवा सहभागिता मार्फत। गणतन्त्रको सच्चा अर्थ जनताको शासन हो, नेताको होइन।

अब प्रविधिको कुरा गरौं। हामीले अनलाइनबाट डिग्री हासिल गर्‍यौं, विदेशसँग व्यवसाय गर्‍यौं, कागजविहीन विश्वमा प्रतिस्पर्धा गर्‍यौं। तर हाम्रो राज्य ? पासपोर्ट बनाउन भञ्ज्याङ पार गरेर लाइन बस्नुपर्छ, नागरिकता लिन नातावाला खोजेर सिफारिस चाहिन्छ, कर तिर्न दलालको सहारा लिनुपर्छ। यस्तो डिजिटल नेपाल ? पूर्ण रूपमा हास्यास्पद र पिछडिएको।

हामी क्रान्ति गर्छौं: डिजिटल प्लेटफर्ममा सबै सेवा अनलाइन, खुला डाटामा सरकारी खर्च सार्वजनिक, ई–शासनमा स्मार्टफोनबाट मतदान। सरकारी सेवा स्मार्टफोनमा नआउँदासम्म हामी चुप बस्दैनौं। हाम्रो जीवन अनलाइन छ भने शासन अफलाइन किन ?

यो ढिलाइको कारण भ्रष्टाचार र अक्षमता हो, जसलाई हामीले प्रविधि मार्फत उखेल्नुपर्छ। डिजिटल क्रान्तिले पारदर्शिता ल्याउँछ, तर यसको लागि पूर्वाधार, शिक्षा र नीतिगत प्रतिबद्धता चाहिन्छ।

अर्थतन्त्र हाम्रो अर्को युद्धभूमि हो, तर यो युद्धमा गोली होइन, स्टार्टअप प्रविधि, अनुसन्धान र उत्पादन चल्छ। हामी विदेश जाने पिंढी होइन; विदेशलाई प्रतिस्पर्धा गर्ने पिंढी हौं। हामीसँग प्रतिभा छ आईटी, कृषि, पर्यटनमा, तर अवसर छैन किनकि नीतिहरू पुराना, लगानी विदेशीकेन्द्रित र युवा उद्यमशीलतालाई प्रोत्साहन शून्य।

त्यो अवसर हामी आफैं बनाउँछौं: कृषिमा ड्रोन र एआई, ऊर्जा क्षेत्रमा सौर्य र जलविद्युतको नयाँ बजार, डिजिटल सेवा विश्वभर निर्यात। हामीलाई दयाले बनाएको रोजगारी होइन, नवप्रवर्तनले सिर्जित सम्भावना चाहिन्छ।

हामी भन्छौं: ब्रेन ड्रेन रोकिन्छ जब नेपाल अवसरको केन्द्र बन्छ स्टार्टअप इकोसिस्टम, कर छुट र अन्तर्राष्ट्रिय साझेदारी मार्फत। अर्थतन्त्रको यो असफलता पुरानो नीतिहरूको उपज हो, जसलाई हामीले वैज्ञानिक र डाटा–आधारित दृष्टिकोणले बदल्नुपर्छ।

हाम्रो क्रान्ति हिंसा होइन, यसले नीति सुधार्छ, नारा होइन; सोच बदल्छ, भय होइन। पुराना पुस्ताले सदासर्वदा भन्छन्: ‘समय लाग्छ।’ हाम्रो जवाफ छ: ‘समय अब हामी बनाउँछौं योजनाबद्ध कार्य, निरन्तर दबाब र सामूहिक प्रयास मार्फत।’

हाम्रो पुस्ताको आँखा खुलिसक्यो। हामीलाई धोका, भाषण, छल अब लाग्दैन। हामीले बुझिसक्यौं: यो देश कसैको दया र रहमतबाट बन्दैन; हाम्रो बुद्धि, मिहिनेत र साहसबाट बन्छ। हामीले जनमतको शक्ति देखाइसकेका छौं चुनावी परिणाम, सामाजिक आन्दोलन मार्फत।

अब हामी शासनको शक्ति लिन तयार छौं: चुनाव जितेर युवा उम्मेदवारहरू, नीति लेखेर वैज्ञानिक र समावेशी, अर्थतन्त्र उभ्याएर निर्यात र नवप्रवर्तन।

हामी भन्छौं: शिक्षामा समान पहुँच आयो भने हिंसा मर्छ किनकि अशिक्षा नै असन्तोषको जरा हो। प्रविधिमा समान पहुँच आयो भने भ्रष्टाचार मर्छ किनकि पारदर्शिताले दलाललाई मार्छ। अर्थतन्त्रमा न्याय आयो भने दासत्व मर्छ किनकि अवसरले स्वतन्त्रता जन्माउँछ।

यो देश हाम्रो हातमा आएपछि, हामी नेपाललाई विकासको प्रयोगशाला बनाउँछौं जहाँ प्रत्येक नागरिक स्वप्नदर्शी र निर्माता दुवै हुन्छ, जहाँ असफलता पनि सिकाइ हो। अब हाम्रो क्रान्ति एकै वाक्यमा: हामी बन्दुकले होइन, बुद्धिले देश बदल्छौं। हामी हिंसाले होइन, हामी परिवर्तन माग्दैनौं, हामी परिवर्तन हौं र यो परिवर्तन अब रोकिंदैन, किनकि यो जनताको शक्ति हो, समयको माग हो।

खनाल जेनजी अगुवा हुन्।